Του Γιώργου Λεκάκη
Το Αργείο Ηραίον ή Ηραίον του Άργους ήταν μέρος του μεγαλύτερου ιερού της Αργολίδος, στο βουνό Εύβοια(*) - νυν Αετόβουνο - αφιερωμένο στην υπέρτατη θεά Ήρα, της οποίας το επίθετο «Αργείη Ήρα» εμφανίζεται στα έργα του Ομήρου. Η ίδια η Ήρα ισχυρίζεται ότι είναι η προστάτις του Άργους στην «Ιλιάδα» (IV, 50–52): «Οι τρεις πόλεις που αγαπώ περισσότερο είναι το Άργος, η Σπάρτη και οι Μυκήνες των μεγάλων δρόμων».
Αξιοσηεμίωτο είναι ότι τα δυο μεγάλα Ηραία (Άργους, Ολυμπίας και Σάμου) είναι στον 37ο παράλληλο:
- 37°41′31″N 22°46′29″E ΑΡΓΟΥΣ.
- 37°38′20″N 21°37′47″E ΟΛΥΜΠΙΑΣ.
- 37°39′50″N 26°52′53″E ΣΑΜΟΥ.
και ποιος ξέρει πόσα άλλα Ηραία θα ανακαλύψουμε, εάν προεκτείνουμε τον 37,3ο - 37,4ο παράλληλο, σε όλον τον κόσμο!...
ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκάκης "Στον 37,5ο παράλληλο οι ναοί του Φαναίου Απόλλωνος", ΕΔΩ.
Τα αρχαιότερα ευρήματα στην τοποθεσία χρονολογούνται στην Γεωμετρική περίοδο (900 - 700 π.Χ.), αλλά η κατοίκηση στην περιοχή είναι πολύ αρχαιότερη, κατά την νεολιθική εποχή.
Ολόκληρο το ιερόν καταλαμβάνει 3 τεχνητές αναβαθμίδες. Ο νέος ναός, στο μεσαίο πεζούλι, εκτίσθη από τον Αργείο αρχιτέκτονα Ευπόλεμο μετά την καύση του παλαιού ναού το 423 π.Χ. από απροσεξία / αμέλεια της ιέρειας Χρυσηίδος.
Διέθετε κολοσσιαίο χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Ήρας. Οι Έλληνες παρίσταναν την Ήρα ως μια υψηλή, λεπτή γυναίκα, με μεγαλοπρεπή στάση, ώριμη ομορφιά, στρογγυλεμένο πρόσωπο, με έκφραση, όμορφο μέτωπο, πυκνά μαλλιά και μεγάλα, ορθάνοιχτα μάτια «βοός» - εξ ου και Εύβοια(*) ο τόπος. Το άγαλμα του Πολυκλείτου απεικόνιζε την Ήρα καθισμένη σε θρόνο, με στέμμα στο κεφάλι, διακοσμημένη με εικόνες των 3 Χαρίτων, και των 4 Ωρών, με ένα ρόδι στο ένα χέρι, με ένα σκήπτρο στο άλλο, και στην κορυφή του σκήπτρου έναν κούκο. Πάνω από τον μακρύ χιτώνα της, που άφηνε ακάλυπτα μόνο τον λαιμό και τα χέρια, φορούσε ένα ιμάτιο, τυλιγμένο γύρω από την μέση. Το πέπλο του γάμου τους, οι νεόνυμφοι, συνήθως το αφιέρωναν πετώντας στο πίσω μέρος του κεφαλιού. Της αφιέρωναν επίσης σιδερένιους οβολούς, σε μορφή σούβλας - εκτίθενται στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών. (Άλλωστε οβολός > οβελίας).
Στον βωμό αυτού του ναού της Ήρας οι Αργείοι συνήψαν πολιτικές συνθήκες.
Κάθε 5 χρόνια γινόταν στο Άργος τα «Ηραία» - εορτές της υπέρτατης θεάς, με διαγωνισμούς, έως και στην αυτοκρατορική εποχή! Προσέφεραν εκατόμβες στην θεά. Ο νικητής ελάμβανε χάλκινη ασπίδα και στεφάνι μυρτιάς. Οι αρχαιολόγοι έχουν βρει πολλές χάλκινες υδρίες με επιγραφές, που δείχνουν ότι ήταν έπαθλα.
Τελούνταν και ετήσιες εορτές για τον εορτασμό της Ιερογαμίας – του Ιερού Γάμου της Ήρας και του Διός. Η πηγή του Κανάθου(***) στο Ναύπλιο ήταν ιερή γιατί η Ήρα λουζόταν εκεί, για να ξανακερδίσει την παρθενία της, πριν την Ιερογαμία. Γι’ αυτό, οι Αργείοι έλουζαν το άγαλμά της σε αυτήν, πριν από την τελετή αυτής της εορτής. Και τελετουργίες για αρραβωνιασμένες γυναίκες γίνονταν στο Αργείον Ηραίον. Όταν μια νεαρή γυναίκα άφηνε την ιδιότητα και την ηλικία του παιδιού και υπανδρευόταν, υπήρχαν πολυάριθμες πρακτικές τελετουργίες στο Ηραίου, όπως το μπάνιο στο νερό, από τον ποταμό Ελευθέριο, που θα την προετοίμαζαν / ενεργοποιούσαν για γάμο.
Γινόταν και πομπή μέχρι το Αργείο Ηραίο από το Άργος, η Πομπή της Ήρας Αργείας (σήμερα περίπου 44 χλμ., όσο ο μαραθώνιος!). Από την πόλη του Άργους προς την Ιερά Οδό, με ομάδες νεαρών γυναικών, βοών / αγελάδων και οπλισμένων νεαρών ανδρών σε παρέλαση. Κατά την διάρκεια μιας από αυτές συνέβη η ιστορία του Κλέοβι και του Βίτωνος, υιών μιας ιέρειας του Ηραίου, που βοήθησαν την μητέρα τους να ανέβει στο ιερό, τραβώντας την άμαξά της με τα χέρια τους! Μετά την επιτυχή άφιξή της, η μητέρα τους προσεύχεται στην Ήρα για να τους δοθεί η υψηλότερη ευλογία: Ο Κλέοβις και ο Βίτων πάνε στον ναό της Ήρας, κοιμούνται και δεν ξυπνούν ποτέ!
Οι επισκέπτες στο Αργείον Ηραίον αφιέρωναν αναθήματα στην Ήρα: Πριν κάνουν προσευχή, άφηναν σε συγκεκριμένες περιοχές του χώρου, ειδώλια, σφραγίδες, φυλακτά, κοσμήματα, σύμβολα παιδικής φροντίδας και γυναικείας ζωής, ειδώλια παιδιών και γυναικών, αναθήματα από τερακότα με οικιακές δραστηριότητες (όπως η κατασκευή φαγητού, ρουχισμού και υφαντουργίας), ειδώλια πολεμιστών και ασπίδες…
Τα ερείπια του Αργείου Ηραίου ευρίσκονται βορειοανατολικά του Άργους, ανάμεσα στους αρχαιολογικούς χώρους των Μυκηνών και της Μιδέας, σήμερα 2,5 χλμ. Β. του χωριού Νέο Ηραίον.
(*) Εύβοια, Ακραία και Προσύμνα, ήσαν οι τροφοί της θεάς Ήρας.
(***) "εἰσὶν ἐν Ναυπλίᾳ καὶ πηγὴ Κάναθος καλουμένη: ἐνταῦθα τὴν Ἥραν φασὶν Ἀργεῖοι κατὰ ἔτος λουμένην παρθένον γίνεσθαι. οὗτος μὲν δή σφισιν ἐκ τελετῆς, ἣν ἄγουσι τῇ Ἥρᾳ, λόγος τῶν ἀποῤῥήτων ἐστίν".
Και συνεχίζει "τὰ δὲ ὑπὸ τῶν ἐν Ναυπλίᾳ λεγόμενα ἐς τὸν ὄνον, ὡς ἐπιφαγὼν ἀμπέλου κλῆμα ἀφθονώτερον ἐς τὸ μέλλον ἀπέφηνε τὸν καρπόν καὶ ὄνος σφίσιν ἐν πέτρᾳ πεποιημένος διὰ τοῦτό ἐστιν ἅτε ἀμπέλων διδάξας τομήν, παρίημι οὐκ ἀξιόλογα ἡγούμενος", Παυσ. II.38.2 και 3. - Δηλ. ένας όνος εδίδαξε το κλάδεμα του αμπελιού.
ΠΗΓΕΣ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις».
Παυσανίας, Ηρόδοτος.
Ηραίο Άργους
Της Όλγας Ψυχογυιού, αρχαιολόγου
Το Ηραίον του Άργους βρίσκεται ανάμεσα στο Άργος και τις Μυκήνες, στις πλαγιές του λόφου που λεγόταν Αετόβουνο ή Εύβοια. Θεωρείται το κέντρο της λατρείας της Ήρας, της θεάς «Αργείας», όπως την ονομάζει ο Όμηρος.
Το ιερόν ιδρύθη στα μισά του 8ου αι. π.Χ. σε μία θέση που δεσπόζει στην αργολική πεδιάδα, αρχικά ως θρησκευτικό κέντρο της περιοχής και από τις αρχές του 7ου αι. π.Χ. ως επίσημο θρησκευτικό κέντρο αποκλειστικά της πόλεως του Άργους. Η λατρεία ήταν μυστηριακή και είχε ως βασική γιορτή, τα Εκατόμβοια. Πιθανόν να λατρευόταν στην περιοχή μία προϊστορική χθόνια θεά, συνδεμένη με την φύση, με την οποία ταυτίστηκε αργότερα η Ήρα. Σύμφωνα με την παράδοση κτίστηκε από τον ήρωα Άργο ή τον Φορωνέα, γιο του ποταμού θεού Ινάχου. Η περίοδος ακμής του ιερού αν κρίνουμε απο την αρχιτεκτονική του εξέλιξη τοποθετείται στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. και κυρίως στο δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.Χ.
Κατά τον 8ο αι. π.Χ. το υψηλότερο άνδηρο ενισχύθηκε με έναν κυκλώπειο αναλημματικό τοίχο. Πιθανόν να υπήρχε αρχικά σ' αυτό ένας υπαίθριος βωμός ή ένα μικρό οικοδόμημα, ανάλογο μ' ένα πήλινο ομοίωμα που βρέθηκε εκεί. Στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. η επιφάνεια του ανδήρου επεκτάθηκε με εκβραχισμούς και πάνω του οικοδομήθηκε ένας από τους πρώτους περίπτερους δωρικούς ναούς, τόσο σεβαστός, που διατήρησε τους αρχαϊκούς ξύλινους κίονες έως την καταστροφή του το 423 π.Χ, πιθανώς από την πυρκαγιά που προκάλεσε η απροσεξία της ιέρειας Χρυσηίδας.
Το φημισμένο σ' όλον τον αρχαίο κόσμο ιερόν της Ήρας ήταν αφιερωμένο στην θεά που ευλογεί την αφθονία και προστατεύει στον πόλεμο. Στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. οικοδομήθηκαν στο μεσαίο άνδηρο, όπου πιθανόν να υπήρχε ήδη βωμός, δύο δωρικές στοές κάτω από τον κυκλώπειο αναλημματικό τοίχο με την πρόσοψή τους προς τα νότια, καθώς και ένα κτήριο συμποσίων, το «Δυτικό κτήριο». Μετά από μία περίοδο ύφεσης, όπου την οδήγησε ο πόλεμος με την Σπάρτη και η βαρειά ήττα της Σηπίας, η πόλη του Άργους γνωρίζει και πάλι την ανάπτυξη στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., έχοντας κατακτήσει τις μικρότερες πόλεις της Αργολικής πεδιάδας, την Τίρυνθα και τις Μυκήνες. Το ιερό θα αποκτήσει τότε μνημειακό χαρακτήρα με την διαμόρφωση της επίσημης εισόδου, καθώς και την ανέγερση μίας τρίτης στοάς, δυτικά των αρχαϊκών, και του «ανατολικού κτηρίου», το οποίο θυμίζει το Τελεστήριο της Ελευσίνας. Τα έργα ολοκληρώνονται με την οικοδόμηση στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. ενός νέου δωρικού ναού, έργου του αρχιτέκτονα Ευπόλεμου, που θα αντικαταστήσει τον καταστραμμένο ναό, του οποίου τα κατάλοιπα σώζονται. Αργότερα προσθέτονται στα δυτικά του ιερού ένα ελληνιστικό γυμνάσιο και ρωμαϊκά λουτρά.
Στο ηραίον ετελείτο η πιο φημισμένη εορτή αφιερωμένη στην Ήρα, τα Ηραία ή Εκατόμβοια, που άρχιζαν με πομπή από την πόλη του Άργους, γνωστή από το επεισόδιο του Κλέοβι και Βίτωνα. Από τον 6ο αιώνα π.Χ., όπου ο Ηρόδοτος τοποθετεί την απαρχή τους, έως τον 3ο αιώνα π.Χ. όποτε μεταφέρονται στο Άργος, διεξάγονταν επίσης στο ιερόν, αγώνες που συμπεριελήφθησαν στην ομάδα των Μεγάλων Πανελληνίων, των οποίων οι νικητές ονομάζονται «περιοδονίκαι». Ήταν γνωστοί στην διαχρονική τους εξέλιξη, αρχικώς απλά ως «Παρ’ Ήρας Αργείας» και μετέπειτα ως Εκατόμβοια, με έπαθλα, χάλκινα αντικείμενα (υδρίες, λέβητες, τρίποδα, ασπίδες και κρατήρες). Μετά την μεταφορά τους στο Άργος, όπου τελούνταν μαζί με τα Νέμεα, με έπαθλα το στεφάνι μυρτιάς και την χάλκινη ασπίδα, ονομάζονται: «Ηραία τα εν Αργει», και αργότερα «Η εξ Άργους ασπίς».
Τα ιεροπούλια της Ήρας, περιστέρια, ανάγλυφα, στον ναό της.
Εξ αυτών ο χαρακτηρισμός "πιτσουνάκια" των νεονύμφων, ως προστάτιδος του γάμου.
Μάρτυρες της μεγάλης σημασίας του Ηραίου είναι ο βασισμένος στον κατάλογο των ιερατείων υπολογισμός της τοπικής χρονολογίας, μίας από τις γνωστότερες της αρχαιότητας, καθώς και τα πλούσια αναθήματα του Νέρωνα και του Αδριανού. Η ακτινοβολία και η φήμη του επεκτάθηκαν σ' όλον τον αρχαίο κόσμο και διατηρήθηκαν έως την απαγόρευση της αρχαίας θρησκείας. Κατά τον Βιτρούβιο (Ρωμαίο αρχιτέκτονα, 88 π.Χ. – 26 μ.Χ.) τον αρχαϊκό δωρικό περίπτερο ναό της Ήρας έκτισε ο Δώρος.
Τα κατάλοιπα του ιερού της Ήρας στο Άργος, στους νοτιοδυτικούς πρόποδες του όρους Αετόβουνο είναι ορατά από μακριά. Το ιερό καταλαμβάνει τρία άνδηρα. Ο χώρος λατρείας βρισκόταν αρχικώς στο ανώτερο άνδηρο, όπου και ο παλαιός ναός, αλλά μετέπειτα οργανώθηκε στο μεσαίο, με τον νεώτερο ναό στο κέντρο, μεταξύ του «δυτικού κτηρίου» και του «ανατολικού κτηρίου». Στοές και κλίμακες συμπλήρωναν την διάρθρωση των ανδήρων.
Η σημερινή είσοδος του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του ιερού. Από την ανατολική πλευρά της μνημειώδους εισόδου, φτάνει κανείς στο μεσαίο άνδηρο. Στα βορειοανατολικά του μία κλίμακα οδηγεί στο ανώτερο άνδηρο, πλαισιώνοντας τον κτισμένο με μεγάλους κροκαλοπαγείς λίθους, κατά τον κυκλώπειο τρόπο, αναλημματικό τοίχο του 8ου αιώνα π.Χ. Η ισοπεδωμένη επιφάνεια του ανώτερου ανδήρου είναι καλυμμένη με λίθινες πλάκες και έχει μήκος 55,80 μ. και πλάτος 34,40 μ. Από τον αρχαϊκό δωρικό περίπτερο ναό, σώζεται μόνο τμήμα του στυλοβάτη, μίας απλής σειράς λίθων, όπου διακρίνονται ίχνη της έδρασης τεσσάρων από τους ξύλινους κίονές του. Ο μακρόστενος αλλά ήδη εξάστυλος αυτός ναός (είχε 14 κίονες στις μακρές και 6 στις στενές πλευρές) είχε πρόναο και σηκό, αλλά αντί για οπισθόδομο διέθετε ένα χωριστό δωμάτιο ως άδυτο.
Στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., κτίστηκαν στο μεσαίο άνδηρο δύο δωρικές στοές κάτω από τον κυκλώπειο αναλημματικό τοίχο, με την πρόσοψή τους προς τα νότια. Θεωρούνται τα αρχαιότερα κτήρια αυτού του τύπου, όπου τμήμα του πτερώματος των ναών απέκτησε ανεξαρτησία για την εξυπηρέτηση των προσκυνητών. Η ανατολική στοά περιβλήθηκε με βαθμίδες και διαμορφώθηκε ως άνοδος στο επίπεδο του αρχαίου ναού.
Στα δυτικά τους, στο κατώτερο άνδηρο, είναι ορατά τα θεμέλια του «δυτικού κτηρίου», το οποίο χρησιμοποιήθηκε για συμπόσια. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα κτήρια του είδους. Το περικλείει μια τετράγωνη αυλή με περιστύλιο. Στην βόρεια πλευρά του βρίσκεται η είσοδος του κτηρίου και τρεις αίθουσες συμποσίου, ενώ στις υπόλοιπες πλευρές του υπάρχει δεύτερη σειρά κιόνων. Η οργάνωση του χώρου λατρείας ολοκληρώνεται στο β΄ μισό του 5ου αι. π.Χ. Ένα κλιμακωτό ανάλημμα μήκους 81 μ., που εδράζεται στο κατώτερο άνδηρο, αποτελεί την μνημειώδη είσοδο του ιερού, σε απόσταση περίπου 50 μ. νότια των αρχαϊκών στοών. Το βορειοδυτικό του τμήμα καταλαμβάνεται από μία δωρική στοά με πρόσοψη επίσης προς τα νότια. Επί πλέον, το ανατολικό άκρον του μεσαίου ανδήρου ορίζεται από ένα κτήριο, το «ανατολικό κτήριο», μία ναόμορφη υπόστυλη αίθουσα με τέσσερα κλίτη, που θυμίζει το Τελεστήριο του Πεισίστρατου στην Ελευσίνα. Τέλος, κτίζεται στην μέση του ανδήρου ο περίπτερος δωρικός ναός του Ευπόλεμου, του οποίου είναι ορατή μόνο η θεμελίωση. Οι κίονές του ήταν πώρινοι, καλυμμένοι με επίχρισμα. Είχε πρόναο και οπισθόναο ιδίων διαστάσεων που ο καθ’ ένας τους διέθετε δύο κίονες ανάμεσα σε παραστάδες. Δύο επάλληλες δωρικές κιονοστοιχίες κατά μήκος των μακρών πλευρών του σηκού τόνιζαν τον κεντρικό χώρο, όπου στεκόταν το λατρευτικό, χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ήρας, έργο του Πολύκλειτου. Η καθήμενη θεά κρατούσε ένα ρόδι και σκήπτρο, πάνω στο οποίο στεκόταν ένας κούκος. Υπήρχαν επίσης στον ναό ένα μικρό ξόανο της θεάς, από ξύλο αγριαχλαδιάς, από την Τίρυνθα, καθώς και ένα χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ήβης, έργο του Ναϋκύδη. Στα αετώματα του ναού παριστάνονταν ίσως η γέννηση του Διός και η άλωση της Τροίας(**), ενώ στις μετόπες γιγαντομαχία και ο τρωικός πόλεμος(**). Μπροστά στην είσοδο του ναού υπήρχαν αγάλματα των ιερειών της Ήρας και ηρώων του Άργους. Στην δυτική πλευρά του ιερού και σε κατώτερο επίπεδο είναι ορατά τα κατάλοιπα των νεώτερων κτηρίων του, ενός ελληνιστικού γυμνασίου και ρωμαϊκών λουτρών.
Το ηραίον περιλαμβάνει κτήρια στις αρχικές μορφές του είδους τους με πρωτοποριακή χρήση του βαθμιδωτού αναλήμματος. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη τους όμως μεταφέρθηκαν αλλού, για να χρησιμοποιηθούν ως οικοδομικά υλικά για δεύτερη φορά.
Ανασκαφές διενεργήθηκαν στην περιοχή από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και από τον Αμερικανό αρχαιολόγο Blegen. Οι ανασκαφές οδήγησαν στην ανακάλυψη του ναού του Απόλλωνα κοντά στην ακρόπολη, του βουλευτηρίου, λουτρών, ενός ηρώου ρωμαϊκής εποχής, ενός νεκροταφείου και του ηραίου που ήταν κέντρο λατρείας της πολιούχου Ήρας.
ΠΗΓΗ: ΥΠΠΟΑ, ΕΦΑ ΑΡΓΟΛΙΔΟΣ, Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.11.2021.
