Ηλιοστάσιο
ονομάζεται η χρονική στιγμή κατά την οποία ο Ήλιος βρίσκεται στο
βορειότερο ή στο νοτιότερο σημείο του ουρανού όπως εμφανίζεται σε εμάς
οι οποίοι βρισκόμαστε επάνω στην επιφάνεια της Γης.
Η λέξη προέρχεται από το «ήλιος» και το «στέκομαι»/«στάση»
επειδή κοντά στα ηλιοστάσια (λίγες ημέρες πριν ή μετά) ο Ήλιος φαίνεται να επιβραδύνει την φαινομενική κίνησή του προς τα βόρεια ή προς τα νότια (κίνηση στην απόκλιση), μέχρι που την ημέρα του ηλιοστασίου αυτή η κίνηση μηδενίζεται και αντιστρέφεται.
Εξ ίσου ορθό ετυμολογικώς είναι και το συνώνυμο «ηλιοτρόπιο». Με την ευρύτερη σημασία, ο όρος «ηλιοστάσιο» σημαίνει και την ημέρα που παρατηρείται αυτό το φαινόμενο, δύο φορές τον χρόνο, τον Ιούνιο και τον Δεκέμβριο.
Τα ηλιοστάσια, όπως και οι ισημερίες, συνδέονται αναπόσπαστα με τις εποχές του έτους. Σε κάποιες χώρες θεωρείται ότι αρχίζουν ή διαχωρίζουν τις εποχές, ενώ σε άλλες θεωρούνται τα κέντρα τους.
Τα δύο ηλιοστάσια κάθε χρονιάς φέρουν διάφορα ονόματα ανάλογα με το ποιό χαρακτηριστικό τους θέλουμε να τονίσουμε.
• Τα πλέον συνηθισμένα ονόματα είναι θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο. Ωστόσο, αυτά τα ονόματα δεν ορίζουν μονοσήμαντα τα ηλιοστάσια, αφού, όπως και οι εποχές του έτους, το θερινό ηλιοστάσιο για το βόρειο ημισφαίριο, είναι το χειμερινό για το νότιο (Ιούνιος) και αντιστρόφως.
• Οι όροι βόρειο ηλιοστάσιο και νότιο ηλιοστάσιο υποδεικνύουν την θέση του Ηλίου επάνω στην ουράνια σφαίρα όπως αυτός φαίνεται από την Γη.
Το βόρειο ηλιοστάσιο συμβαίνει τον Ιούνιο σε όλη την Γη, οπότε ο Ήλιος βρίσκεται επάνω από τον Τροπικό του Καρκίνου, ενώ το νότιο ηλιοστάσιο συμβαίνει τον Δεκέμβριο, όταν ο Ήλιος βρίσκεται επάνω από τον Τροπικό του Αιγόκερω. Οι όροι αυτοί θεωρούνται οι πλέον ουδέτεροι και σαφείς.
• Οι όροι ηλιοστάσιο του Ιουνίου και ηλιοστάσιο του Δεκεμβρίου είναι εναλλακτικοί των όρων «θερινό»/«χειμερινό», αλλά χωρίς την αμφιβολία για το ποιό ημισφαίριο υπονοούν.
Δεν χρησιμοποιούνται πολύ πάντως, καθώς δεν χρησιμοποιούν όλοι οι κάτοικοι της Γης ηλιακό ημερολόγιο, όπου τα ηλιοστάσια συμβαίνουν κάθε χρόνο τον ίδιο μήνα.
Η αιτία της υπάρξεως των εποχών του έτους είναι ότι ο άξονας περιστροφής της Γης γύρω από τον εαυτό της δεν είναι κάθετος στο επίπεδο της περιφοράς της γύρω από τον Ήλιο, αλλά (στα χρόνια μας) σχηματίζει μία γωνία περίπου 23° 26΄ (αποκαλούμενη λόξωση της εκλειπτικής), ενώ ταυτόχρονα ο άξονας κρατά την ίδια διεύθυνση στον χώρο.
Ως αποτέλεσμα, την μισή χρονιά (από τις 20 Μαρτίου ή 21 Μαρτίου ως τις 22 Σεπτεμβρίου ή 23 Σεπτεμβρίου) το βόρειο ημισφαίριο «γέρνει» προς τον Ήλιο, με το μέγιστο γύρω στις 21 Ιουνίου, ενώ την άλλη μισή χρονιά το νότιο ημισφαίριο είναι αυτό που «βλέπει» περισσότερο ήλιο, με το μέγιστο γύρω στις 21 Δεκεμβρίου.
Οι δύο στιγμές των μεγίστων αυτών αποκλίσεων είναι τα ηλιοστάσια.
Στο βόρειο ηλιοστάσιο ο Ήλιος εμφανίζεται να περνά ακριβώς από το ζενίθ
το μεσημέρι σε τόπους που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 23° 26΄ Βόρειο
(ισοδύναμα: επάνω στον Τροπικό του Καρκίνου).
Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει στο νότιο ηλιοστάσιο σε τόπους που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 23° 26΄ Νότιο (ισοδύναμα: επάνω στον Τροπικό του Αιγόκερω).
Οι τόποι της Γης ανάμεσα σε αυτά τα δύο πλάτη βρίσκονται στην Τροπική ζώνη και μπορούν να δουν τον Ήλιο να περνά από το ζενίθ δύο ημέρες κάθε χρόνο.
Εξ άλλου, κατά το βόρειο ηλιοστάσιο σε τόπους που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 66°34΄ Βόρειο (ισοδύναμα: επάνω στον Αρκτικό Κύκλο) ο Ήλιος εμφανίζεται να τέμνει ακριβώς τον βόρειο ορίζοντα τα μεσάνυχτα, και όλοι οι τόποι βόρεια από αυτόν τον κύκλο βλέπουν τον Ήλιο επάνω από τον ορίζοντα όλο το εικοσιτετράωρο.
Αυτό είναι το φαινόμενο που είναι γνωστό ως "ο ήλιος του μεσονυκτίου".
Από την άλλη, τόποι που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 66° 34΄ Νότιο (ισοδύναμα: επάνω στον Ανταρκτικό Κύκλο) βλέπουν τον Ήλιο να τέμνει ακριβώς τον βόρειο ορίζοντα το μεσημέρι, και όλοι οι τόποι νότια από αυτόν τον κύκλο δεν βλέπουν καθόλου τον Ήλιο όλο το 24ωρο.
Αυτή είναι η λεγόμενη «πολική νύχτα».
Κατά το νότιο ηλιοστάσιο τα φαινόμενα στα δύο ημισφαίρια αντιστρέφονται.
Στην Εύκρατη ζώνη, όπου ανήκουμε και εμείς, το καλοκαίρι ο Ήλιος παραμένει για περισσότερες ώρες και ψηλότερα επάνω από τον ορίζοντα, ενώ τον χειμώνα λιγότερες ώρες και χαμηλότερα στον ουρανό.
Αυτή είναι η αιτία της καλοκαιρινής ζέστης και του χειμωνιάτικου κρύου.
Η κατεύθυνση του άξονος της Γης, η λόξωση της εκλειπτικής, όπως και η εκκεντρότητα της τροχιάς της Γης περί τον Ήλιο μεταβάλλονται και αυτές σύμφωνα με τους «Κύκλους του Μιλάνκοβιτς» (1), απλώς η μεταβολή αυτή είναι πολύ αργή για τα δικά μας, τα ανθρώπινα χρονικά μέτρα, αφού συμβαίνει σε κλίμακες χιλιάδων ετών.
Αυτήν την στιγμή, οι τροπικοί του Καρκίνου και του Αιγόκερω (όπως ορίζονται με τον ήλιο, στο ζενίθ, στα ηλιοστάσια) υποχωρούν αργά προς τον ισημερινό, ενώ ο αρκτικός και ανταρκτικός κύκλος υποχωρούν προς τους αντίστοιχους πόλους.
Για τους ανθρώπους επάνω στην Γη ήταν ανέκαθεν χρήσιμο να παρατηρούν πώς ο Ήλιος φαινόταν να περιφέρεται γύρω τους.
Τα ημερήσια τόξα που «γράφει» ο Ήλιος επάνω στην ουράνια σφαίρα κατά την ημερήσια φαινομενική του κίνηση εξαρτώνται από την εποχή του έτους.
Τα μακρύτερα ημερήσια τόξα είναι πάντοτε το καλοκαίρι, ενώ τα βραχύτερα τον χειμώνα.
Τα δύο ακραία τόξα παρατηρούνται στα δύο ηλιοστάσια της χρονιάς και απέχουν μεταξύ τους την (μέγιστη) απόσταση των 46°53΄ (2 × 23°26΄).
Υπάρχουν και τα νυκτερινά τόξα της «πορείας» του Ηλίου. Κατά το βόρειο ηλιοστάσιο, αυτά είναι ανύπαρκτα για τόπους βορειότερα του Αρκτικού Κύκλου, αφού ο Ήλιος παραμένει 24 ώρες επάνω από τον ορίζοντα, οπότε έχει μόνον ημερήσιο τόξο.
Ακόμα και για τόπους μερικές μοίρες νοτιότερα, τα νυκτερινά τόξα εκείνες τις ημέρες είναι μικρά, αλλά και «ρηχά», δηλαδή κανένα τμήμα τους δεν βρίσκεται πολύ κάτω από τον βόρειο ορίζοντα.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο Ήλιος να εξακολουθεί να φωτίζει τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας αυτών των τόπων (πράγμα που προκαλεί το λυκαυγές και το λυκόφως, κοινώς «σούρουπο»).
Ακόμα και τα μεσάνυχτα λοιπόν, παρατηρείται ένα ημίφως, ένα λυκόφως που το διαδέχεται το λυκαυγές χωρίς να μεσολαβήσει σκοτάδι, φαινόμενο ιδιαίτερα γνωστό στην Αγία Πετρούπολη ως οι «Λευκές Νύχτες», που παρατηρείται μερικές ημέρες πριν και μετά το βόρειο ηλιοστάσιο (21 Ιουνίου).
Βέβαια αυτό δεν περιορίζεται στην συγκεκριμένη πόλη, αλλά παρατηρείται σε όλους τους τόπους με παρόμοιο γεωγραφικό πλάτος.
Όλα αυτά εξάλλου συμβαίνουν και στους αντίστοιχους τόπους του νότιου ημισφαιρίου κατά το νότιο ηλιοστάσιο, απλά, κοντά στον Ανταρκτικό Κύκλο δεν υπάρχουν πόλεις. Στους πόλους, τέλος, κατά τα ηλιοστάσια ο Ήλιος παραμένει όλο το 24ωρο σε ύψος 23°26΄ επάνω ή κάτω από τον ορίζοντα ανάλογα με το αν το ηλιοστάσιο είναι θερινό ή χειμερινό. Στην δεύτερη περίπτωση, αυτό είναι αρκετό για να μην υπάρχει ούτε λυκόφως.
Πολιτιστικές επιδράσεις και λαογραφία
Πολλοί ανθρώπινοι πολιτισμοί εόρταζαν και εορτάζουν τόσο το χειμερινό όσο και το θερινό ηλιοστάσιο, όπως και τις ισημερίες, πράγμα που αντικατοπτρίζεται και σε κοντινές, ημερολογιακά, φαινομενικά, άσχετες, θρησκευτικές εορτές.
Για το θερινό ηλιοστάσιο και οι τρεις μεγάλες συνιστώσες του Χριστιανισμού (Ορθόδοξοι, Καθολικοί και Προτεστάντες) εορτάζουν την γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στις 23 ή στις 24 Ιουνίου, γνωστή στην Ελλάδα ως εορτή του «Αϊ-Γιάννη του Φανιστή», αρκετά σημαντική ώστε σε κάποια μέρη (Σωζόπολις Ανατ.Ρωμυλίας) ολόκληρος ο Ιούνιος να αναφέρεται ως «Αϊγιαννίτης».
Ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας έγραφε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 22/6/1958:
Το αρχαιότερο ίσως σχετικό μνημείο είναι το Στόουνχεντζ (2).
Σήμερα η κεντρική ιδέα επιβιώνει σε εορτασμούς όπως
η Ημέρα του Ιβάν Κουπάλα, όπου γίνονται πυροβασίες όπως και σε εμάς με τον Κλείδωνα, (παλιό δικό μας έθιμο) στον οποίο τα κορίτσια περιμένουν να ακούσουν το όνομα του αγοριού που θα παντρευτούν, έχοντας πιει το «αμίλητο νερό» και επίσης το Λίθα (3).
Στους περισσότερους πολιτισμούς τα 2 ηλιοστάσια και οι 2 ισημερίες ορίζουν τα μέσα των 4 εποχών του έτους.
Ωστόσο, στην Ελλάδα αναφέρεται συχνά ότι η 21η Ιουνίου είναι η «επίσημη» ή «αστρονομική» έναρξη του Θέρους και αναφέρεται σαν «Θερινή Τροπή» η οποία φέρει την απόκτηση της Αθανασίας.
΄Ελα, ώ μακάριε Παιάν, που εφόνευσες τον Τιτυόν, Φοίβε Λυκωρέα, Μεμφίτη, συ που τιμάσαι λαμπρά, ο ίηιος, ο παρέχων ευτυχίαν, που έχεις χρυσήν λύραν και έχεις σχέσιν με τα σπέρματα, ο προστάτης των καλλιεργητών, ο Πύθιος, ο Τιτάν, ο Γρύνειος, ο Σμινθεύς, ο φονεύς του Πύθωνος, ο Δελφικός, ο μάντις, ο άγριος, ο θεός που φέρει το φως, ο αγαπητός, ο ένδοξος νέος Συ που είσαι ο ηγέτης των Μουσών, ο αρχηγός του χορού, ο μακροβόλος, ο τοξοβόλος, ο Βράγχιος καί Διδυμεύς, ο τοξότης, ο Λοξίας, ο αγνός, ώ ανακτά της Δήλου, που το μάτι σου, το φωτίζον τους ανθρώπους, βλέπει τα πάντα, Συ με την χρυσή κόμη, που μας δίδεις προφητικές καθαρές φωνές καί χρησμούς, άκουσε την προσευχήν μου υπέρ των λαών με ευφρόσυνη καρδιάς, διότι εσύ βλέπεις όλον αυτόν τον απέραντον αιθέρα και από επάνω βλέπεις την ευτυχισμένη γη και από κάτω στο σκοτάδι κατά την νύκτα εν ώρα ησυχίας, που έχεις για μάτια τα άστρα, βλέπεις τις ρίζες (τα θεμέλια), και έχεις τα πέρατα όλου του κόσμου (κάτω από τα μάτια σου)· Εσύ φροντίζεις για την αρχή και το τέλος και κάνεις να θάλλουν τα πάντα· Εσύ συναρμόζεις κάθε πόλο με την κιθάραν, που έχει μεγάλον ήχον άλλοτε μεν βαδίζων προς τα τέρματα της νεάτης (της κατωτάτης χορδής), άλλοτε πάλιν προς την υπάτην (την υψηλοτάτην χορδήν), άλλοτε δε συμμειγνύων κάθε πόλον εις την Δωρικήν διακόσμησιν (διάταξιν). Διαχωρίζεις τα διατηρούμενα εις την ζωήν φύλα συγκεράσας δια της αρμονίας την παγκόσμιον μοίραν των ανθρώπων (την μοίραν, την θέσιν των ανθρώπων εις όλον τον κόσμον)· ανέμειξες εξ ίσου και με τα δύο (και με την νεάτην και με την υπάτην) τον χειμώνα καί το θέρος, διεχώρισες δε τον χειμώνα εις υπάτας καί το θέρος με τας νεάτας καί εσχημάτισες το ωραίον Δωρικόν άνθος του πολυαγαπημένου έαρος.
Εξ αυτού οι άνθρωποι σε καλούν με την επωνυμίαν Άνακτα Πάνα θεόν με δύο κέρατα, που αφήνεις τα σφυρίγματα των ανέμων και γι' αυτό κρατείς την σφραγίδα, που δίδει τον τύπον εις όλον τον κοσμον (που διαπλάθει όλον τον κόσμον) άκουσε με μακάριε, και σώσε τους μεμυημένους με την ικετευτικήν φωνήν (που σε ικετεύουν).
Γένοιτο
Ἐλθέ, μάκαρ, Παιάν, Τιτυοκτόνε, Φοῖβε, Λυκωρεῦ, Μεμφῖτ᾽, ἀγλαότιμε, ἰήιε, ὀλβιοδῶτα, χρυσολύρη, σπερμεῖε, ἀρότριε, Πύθιε, Τιτάν, Γρύνειε, Σμινθεῦ, Πυθοκτόνε, Δελφικέ, μάντι, ἄγριε, φωσφόρε δαῖμον, ἐράσμιε, κύδιμε κοῦρε, † μουσαγέτα, χοροποιέ, ἑκηβόλε, τοξοβέλεμνε, Βράγχιε καὶ Διδυμεῦ, † ἑκάεργε, Λοξία, ἁγνέ, Δήλι᾽ ἄναξ, πανδερκὲς ἔχων φαεσίμβροτον ὄμμα, χρυσοκόμα, καθαρὰς φήμας χρησμούς τ᾽ ἀναφαίνων· κλῦθί μου εὐχομένου λαῶν ὕπερ εὔφρονι θυμῶι· τόνδε σὺ γὰρ λεύσσεις τὸν ἀπείριτον αἰθέρα πάντα γαῖαν δ᾽ ὀλβιόμοιρον ὕπερθέ τε καὶ δι᾽ ἀμολγοῦ, νυκτὸς ἐν ἡσυχίαισιν ὑπ᾽ ἀστεροόμματον ὄρφνην ῥίζας νέρθε δέδορκας, ἔχεις δέ τε πείρατα κόσμου παντός· σοὶ δ᾽ ἀρχή τε τελευτή τ᾽ ἐστὶ μέλουσα, παντοθαλής, σὺ δὲ πάντα πόλον κιθάρηι πολυκρέκτωι ἁρμόζεις, ὁτὲ μὲν νεάτης ἐπὶ τέρματα βαίνων, ἄλλοτε δ᾽ αὖθ᾽ ὑπάτης, ποτὲ Δώριον εἰς διάκοσμον πάντα πόλον κιρνὰς κρίνεις βιοθρέμμονα φῦλα, ἁρμονίηι κεράσας {τὴν} παγκόσμιον ἀνδράσι μοῖραν, μίξας χειμῶνος θέρεός τ᾽ ἴσον ἀμφοτέροισιν, ταῖς ὑπάταις χειμῶνα, θέρος νεάταις διακρίνας, Δώριον εἰς ἔαρος πολυηράτου ὥριον ἄνθος. ἔνθεν ἐπωνυμίην σε βροτοὶ κλήιζουσιν ἄνακτα, Πᾶνα, θεὸν δικέρωτ᾽, ἀνέμων συρίγμαθ᾽ ἱέντα· οὕνεκα παντὸς ἔχεις κόσμου σφραγῖδα τυπῶτιν. κλῦθι, μάκαρ, σώζων μύστας ἱκετηρίδι φωνῆι.
Παραπομπές
(1) Μιλουτίν Μιλάνκοβιτς
Ο
Μιλουτίν Μιλάνκοβιτς (Σερβικά: Милутин Миланковић)(28 Μαΐου 1879 /12
Δεκεμβρίου 1958) ήταν Σέρβος αστρονόμος, γεωφυσικός και πολιτικός
μηχανικός περισσότερο γνωστός για τους λεγόμενους Κύκλους του
Μιλάνκοβιτς, που ερμηνεύουν αστρονομικά τις Εποχές των παγετώνων και
γενικά τις μακροχρόνιες μεταβολές στο Κλίμα της Γης.
(2) To
Στόουνχεντζ είναι νεολιθικό μεγαλιθικό μνημείο του οποίου η διαμόρφωσις
συνεχίστηκε ως την Εποχή του Χαλκού, κοντά στο Έιμσμπερι (Amesbury) της
Αγγλίας στην κομητεία του Γουΐλτσιρ (Wiltshire), περίπου 13 χλμ
βορειοδυτικά του Σώλσμπερι (Salisbury).
Πρόκειται για έναν κύκλο μεγαλίθων, που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις
πλέον αποδεκτές αρχαιολογικές εκτιμήσεις ανάμεσα στο 2500 π.Χ. και το
2000 π.Χ..
Το όνομα Στόουνχεντζ (Stonehenge) προέρχεται από τις αρχαίες αγγλικές
λέξεις Stanhen gist, που σημαίνουν 'κρεμαστοί λίθοι' και έδωσαν το όνομά
τους σε μία ολόκληρη κατηγορία μνημείων γνωστών ως henge(s), δηλαδή
κυκλικές ή οβάλ σχήματος περιοχές με διακριτά χαρακτηριστικά τους το
κυκλικό ανάχωμα και την τάφρο που τα περιβάλλει.
Μορφολογικά έχει μακρινή μόνον συγγένεια με τους υπόλοιπους λίθινους
κύκλους των Βρετανικών νήσων, όπως ο κύκλος του Μπρόντγκαρ (Ring of
Brodgar), για παράδειγμα, ενώ τα περίφημα τρίλιθά του το καθιστούν
μοναδικό.
Το Στόουνχεντζ και ο περιβάλλων χώρος του προστέθηκαν στον κατάλογο της
UNESCO για την Παγκόσμια Πολιτισμική Κληρονομιά το 1986.
(3) Λίθα
Το Litha (που προέρχεται από μια Σαξωνική λέξη που σημαίνει το αντίθετο του Yule) ή Μεσοκαλόκαιρο ή Θερινό Ηλιοστάσιο ή Ευλογία του Ήλιου ή Gathering Day ή Feill-Sheathain ή Jani ή Alban Hefin ή Vestalia ή Whitesuntide ή Thing -Tide ή Juhannus ή Midsommarafton ή St. John's Eve (Παραμονή του Αγίου Ιωάννη, το εκχριστιανισμένο όνομα του Μεσοκαλόκαιρου), που γιορτάζεται μεταξύ 20 και 23 Ιουνίου, είναι το Καλοκαιρινό Ηλιοστάσιο και η στιγμή που ο Θεός Ήλιος βρίσκεται στο απόγειο του, καθώς μιλάμε για την μεγαλύτερη ημέρα και την μικρότερη νύχτα του έτους.
(4) ΣΤΥΛ. ΤΑΚΑΣ, από ομιλίες του Σπύρου Νάγου.
Φυσικός και πτυχιούχος της Νομικής
Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει στο νότιο ηλιοστάσιο σε τόπους που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 23° 26΄ Νότιο (ισοδύναμα: επάνω στον Τροπικό του Αιγόκερω).
Οι τόποι της Γης ανάμεσα σε αυτά τα δύο πλάτη βρίσκονται στην Τροπική ζώνη και μπορούν να δουν τον Ήλιο να περνά από το ζενίθ δύο ημέρες κάθε χρόνο.
Εξ άλλου, κατά το βόρειο ηλιοστάσιο σε τόπους που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 66°34΄ Βόρειο (ισοδύναμα: επάνω στον Αρκτικό Κύκλο) ο Ήλιος εμφανίζεται να τέμνει ακριβώς τον βόρειο ορίζοντα τα μεσάνυχτα, και όλοι οι τόποι βόρεια από αυτόν τον κύκλο βλέπουν τον Ήλιο επάνω από τον ορίζοντα όλο το εικοσιτετράωρο.
Αυτό είναι το φαινόμενο που είναι γνωστό ως "ο ήλιος του μεσονυκτίου".
Από την άλλη, τόποι που βρίσκονται σε γεωγραφικό πλάτος 66° 34΄ Νότιο (ισοδύναμα: επάνω στον Ανταρκτικό Κύκλο) βλέπουν τον Ήλιο να τέμνει ακριβώς τον βόρειο ορίζοντα το μεσημέρι, και όλοι οι τόποι νότια από αυτόν τον κύκλο δεν βλέπουν καθόλου τον Ήλιο όλο το 24ωρο.
Αυτή είναι η λεγόμενη «πολική νύχτα».
Κατά το νότιο ηλιοστάσιο τα φαινόμενα στα δύο ημισφαίρια αντιστρέφονται.
Στην Εύκρατη ζώνη, όπου ανήκουμε και εμείς, το καλοκαίρι ο Ήλιος παραμένει για περισσότερες ώρες και ψηλότερα επάνω από τον ορίζοντα, ενώ τον χειμώνα λιγότερες ώρες και χαμηλότερα στον ουρανό.
Αυτή είναι η αιτία της καλοκαιρινής ζέστης και του χειμωνιάτικου κρύου.
Η κατεύθυνση του άξονος της Γης, η λόξωση της εκλειπτικής, όπως και η εκκεντρότητα της τροχιάς της Γης περί τον Ήλιο μεταβάλλονται και αυτές σύμφωνα με τους «Κύκλους του Μιλάνκοβιτς» (1), απλώς η μεταβολή αυτή είναι πολύ αργή για τα δικά μας, τα ανθρώπινα χρονικά μέτρα, αφού συμβαίνει σε κλίμακες χιλιάδων ετών.
Αυτήν την στιγμή, οι τροπικοί του Καρκίνου και του Αιγόκερω (όπως ορίζονται με τον ήλιο, στο ζενίθ, στα ηλιοστάσια) υποχωρούν αργά προς τον ισημερινό, ενώ ο αρκτικός και ανταρκτικός κύκλος υποχωρούν προς τους αντίστοιχους πόλους.
Για τους ανθρώπους επάνω στην Γη ήταν ανέκαθεν χρήσιμο να παρατηρούν πώς ο Ήλιος φαινόταν να περιφέρεται γύρω τους.
Τα ημερήσια τόξα που «γράφει» ο Ήλιος επάνω στην ουράνια σφαίρα κατά την ημερήσια φαινομενική του κίνηση εξαρτώνται από την εποχή του έτους.
Τα μακρύτερα ημερήσια τόξα είναι πάντοτε το καλοκαίρι, ενώ τα βραχύτερα τον χειμώνα.
Τα δύο ακραία τόξα παρατηρούνται στα δύο ηλιοστάσια της χρονιάς και απέχουν μεταξύ τους την (μέγιστη) απόσταση των 46°53΄ (2 × 23°26΄).
Υπάρχουν και τα νυκτερινά τόξα της «πορείας» του Ηλίου. Κατά το βόρειο ηλιοστάσιο, αυτά είναι ανύπαρκτα για τόπους βορειότερα του Αρκτικού Κύκλου, αφού ο Ήλιος παραμένει 24 ώρες επάνω από τον ορίζοντα, οπότε έχει μόνον ημερήσιο τόξο.
Ακόμα και για τόπους μερικές μοίρες νοτιότερα, τα νυκτερινά τόξα εκείνες τις ημέρες είναι μικρά, αλλά και «ρηχά», δηλαδή κανένα τμήμα τους δεν βρίσκεται πολύ κάτω από τον βόρειο ορίζοντα.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο Ήλιος να εξακολουθεί να φωτίζει τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας αυτών των τόπων (πράγμα που προκαλεί το λυκαυγές και το λυκόφως, κοινώς «σούρουπο»).
Ακόμα και τα μεσάνυχτα λοιπόν, παρατηρείται ένα ημίφως, ένα λυκόφως που το διαδέχεται το λυκαυγές χωρίς να μεσολαβήσει σκοτάδι, φαινόμενο ιδιαίτερα γνωστό στην Αγία Πετρούπολη ως οι «Λευκές Νύχτες», που παρατηρείται μερικές ημέρες πριν και μετά το βόρειο ηλιοστάσιο (21 Ιουνίου).
 | ||||
| Λευκές νύχτες στην Αγία Πετρούπολη |
Όλα αυτά εξάλλου συμβαίνουν και στους αντίστοιχους τόπους του νότιου ημισφαιρίου κατά το νότιο ηλιοστάσιο, απλά, κοντά στον Ανταρκτικό Κύκλο δεν υπάρχουν πόλεις. Στους πόλους, τέλος, κατά τα ηλιοστάσια ο Ήλιος παραμένει όλο το 24ωρο σε ύψος 23°26΄ επάνω ή κάτω από τον ορίζοντα ανάλογα με το αν το ηλιοστάσιο είναι θερινό ή χειμερινό. Στην δεύτερη περίπτωση, αυτό είναι αρκετό για να μην υπάρχει ούτε λυκόφως.
Πολιτιστικές επιδράσεις και λαογραφία
Πολλοί ανθρώπινοι πολιτισμοί εόρταζαν και εορτάζουν τόσο το χειμερινό όσο και το θερινό ηλιοστάσιο, όπως και τις ισημερίες, πράγμα που αντικατοπτρίζεται και σε κοντινές, ημερολογιακά, φαινομενικά, άσχετες, θρησκευτικές εορτές.
Για το θερινό ηλιοστάσιο και οι τρεις μεγάλες συνιστώσες του Χριστιανισμού (Ορθόδοξοι, Καθολικοί και Προτεστάντες) εορτάζουν την γέννηση του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στις 23 ή στις 24 Ιουνίου, γνωστή στην Ελλάδα ως εορτή του «Αϊ-Γιάννη του Φανιστή», αρκετά σημαντική ώστε σε κάποια μέρη (Σωζόπολις Ανατ.Ρωμυλίας) ολόκληρος ο Ιούνιος να αναφέρεται ως «Αϊγιαννίτης».
Ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας έγραφε στην εφημερίδα Καθημερινή στις 22/6/1958:
«Ὃτι μία νέα χρονική περίοδος ἀρχίζει μὲ τὴν 24ην Ἰουνίου τὸ γνωρίζουν καὶ οἱ ἂνθρωποι τοῦ λαοῦ: «εἶναι λιτρόπι» λέγουν, δηλ. ἡμέρα τῶν θερινῶν τροπῶν τοῦ ἡλίου καὶ δι' αὐτό τὸν Ἰωάννην Πρόδρομον, τοῦ ὁποίου τὸ Γενέθλιον ἑορτάζεται τὴν ἡμέραν αὐτήν, εἰς μερικούς τόπους, ὃπως εἰς τὴν Κύμην, τὴν Κύθνον, τὴν Λέσβον, τὴν Σινώπην, τὴν Οἰνόην, τὸν ὀνομάζουν Αϊγιάννη «Λιοτροπιόν» ἢ Ἀλιτροπιόν ἢ τοὺ Λουτρόπου. Ἐπικρατεῖ μάλιστα ἡ πίστις ὃτι ὁ ἣλιος τῆς ἡμέρας αὐτής «τρέμει ἢ γυρίζει καὶ εἶναι θαμπερός».Στις βορειότερες χώρες, όπου οι μεταβολές της πορείας του Ηλίου είναι ευκολότερα αντιληπτές από ό,τι στην Ελλάδα, οι σχετικές τελετές επικρατούσαν από την χαραυγή ήδη του πολιτισμού.
Το αρχαιότερο ίσως σχετικό μνημείο είναι το Στόουνχεντζ (2).
Σήμερα η κεντρική ιδέα επιβιώνει σε εορτασμούς όπως
η Ημέρα του Ιβάν Κουπάλα, όπου γίνονται πυροβασίες όπως και σε εμάς με τον Κλείδωνα, (παλιό δικό μας έθιμο) στον οποίο τα κορίτσια περιμένουν να ακούσουν το όνομα του αγοριού που θα παντρευτούν, έχοντας πιει το «αμίλητο νερό» και επίσης το Λίθα (3).
Στους περισσότερους πολιτισμούς τα 2 ηλιοστάσια και οι 2 ισημερίες ορίζουν τα μέσα των 4 εποχών του έτους.
Ωστόσο, στην Ελλάδα αναφέρεται συχνά ότι η 21η Ιουνίου είναι η «επίσημη» ή «αστρονομική» έναρξη του Θέρους και αναφέρεται σαν «Θερινή Τροπή» η οποία φέρει την απόκτηση της Αθανασίας.
«Η θερινή τροπή του ηλίου συμβολίζει τον πλήρη αποχωρισμό της ψυχής από το έρεβος και την είσοδό της στην διαρκή ημέρα, με την απόκτηση της ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ (6ο ιερό δράμα της εξελικτικής πορείας της φύσεως).
Από το έρεβος αποχωρίζεται η ψυχή που απέβαλε τα ανθρώπινα πάθη και απελευθερώθηκε από τα δεσμά του περιβάλλοντός της.
Οι Ορφικοί κατά την θερινή τροπή του Ηλίου τελούσαν εορτάς που ανεφέροντο στον θρίαμβο κατά του νόμου του θανάτου της τιτανικής φύσεως του Διονύσου του Ελευθερέως. Κατά τας εορτάς αυτάς εξέφραζαν και την λατρεία τους προς την θεία δημιουργίαν που έφθασε δια των εκδηλώσεων των Νόμων της στην εμφάνιση των νόμων της Θεοποιήσεως των όντων της.
Επίσης, εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη των προς τα θεοποιηθέντα τέκνα της Γης, υπό την προστασία των οποίων ετίθεντο με την θέλησή τους.
Στας εορτάς που τελούσαν οι Ορφικοί κατά την θερινήν τροπήν του Ηλίου ελάμβαναν μέρος μόνον εκείνοι οι οποίοι είχαν διέλθει όλους τους βαθμούς της ορφικής μυήσεως και τα συμπόσιά των δεν τα αποτελούσαν πλέον τα ωμοφάγια αλλά τροφή που την αποκαλούσαν αμβροσιακή και ποτόν που το αποκαλούσαν Διονυσιακόν οίνον.
Την αποκορύφωσην των εκδηλώσεων των Ορφικών αποτελούσε η εκδήλωσις της ευγνωμοσύνης τους προς τον Θεόν Απόλλωνα, τον Θεόν της αιωνίας νεότητος, ο οποίος, κατ’ αυτήν την ώρα του έτους, παρέδιδε την λύραν του στον Θείον Ορφέαν για να κρούει τας χορδάς της και να μεταδίδει εις τας ψυχάς των μυστών τούς ήχους της, ώστε να εναρμονίζουν τας πνευματικάς των δυνάμεις με την πνευματικήν φύσιν του Θεού της αιωνίας νεότητος.
Η τετάρτη και τελευταία μύησις των Ορφικών μυστηρίων εγίνετο κατά την θερινήν τροπήν του Ηλίου όταν αι ακτίνες του φωτός Του είναι ζωηρότερες και οι καρποί ωριμάζουν.
Η θερμότης των Ηλιακών ακτίνων αυτής της εποχής αναπαριστούσε το φωτοβόλο των σκέψεων των τελείων μυστών και το γόνιμο των καρπών της θείας ιδεολογίας που οι ιεροφάντες κληροδοτούσαν στους διαδόχους των.
Οι Μύστες της Ελευσίνος ετελούσαν κατά την θερινή τροπήν του Ηλίου εορτήν εις δόξαν και ανάστασιν της Κόρης Περσεφόνης και εις δόξαν Διονύσου του Ελευθερέως (δηλαδή του ελευθερωτή των ανθρωπίνων ψυχών).
Η Περσεφόνη είναι η ψυχή της Γης, η οποία διήλθε από όλας τας καταστάσεις των τεσσάρων εποχών και κατόπιν ήλθε στον Όλυμπο (δηλαδή εις την χώρα της αιωνίας ζωής του πνεύματος).
Ορφικός ύμνος Απόλλωνος (θυμίαμα μάνναν)Πριν όμως έλθει εις την χώρα της αιωνίας ζωής συνεζεύχθη τον Διόνυσο τον Ελευθερέα δια να ζήσει μαζί του την αιώνιον νεότητα και ευθυμία. Επίσης οι Μύστες της Ελευσίνος έλεγαν ότι κατά την θερινή τροπήν ωριμάζει ο σίτος του οποίου η σπορά, η βλάστησις και η ωρίμανσις εικονίζει την ψυχή του μύστη, την εξελισσόμενην προς την αποθέωσιν. Οι Μύστες των Δελφών κατά την θερινήν τροπήν του Ηλίου τελούσαν ανάλογον τελετήν εις δόξαν του Φοίβου Απόλλωνος.
Η περίοδος από την Θερινήν Τροπήν έως την Φθινοπωρινήν Ισημερίαν συμβολίζει την περίοδον κατά την οποίαν:
Α) Αι ψυχαί των μυστών αι οποίαι απέβαλον οριστικά το έρεβος έχουν αποχωρίσει από το γήινο περιβάλλον
και έχουν εισέλθει εις την διαρκήν ημέραν με την απόκτησιν της τελείας αθανασίας και
Β) αι ψυχαί εκείνες που δεν κατόρθωσαν
να αποβάλουν το έρεβος και παραμένουν στο γήινο περιβάλλον πρέπει να συλλέξουν τους καρπούς τών όσων έχουν πετύχει μέχρι τώρα, να ανασυντάξουν τις δυνάμεις των και να συνεχίσουν τας προσπαθείας των.
Ο Ήλιος με την ακτινοβολίαν του αφυπνίζει τα σπέρματα των Ιδεών και επιβοηθεί τα όντα να ανέλθουν εις ανέλιξιν. Δια να είναι όμως αμεσότερα τα αποτελέσματα αυτών των επιδράσεων στον άνθρωπο, πρέπει να φροντίσει να εκμηδενίσει κάθε αντίδρασιν των στοιχείων της κατωτέρας του φύσεως. Όπως είναι φανερόν από τα προαναφερθέντα, πρώτιστον καθήκον μας είναι να στραφούμε προς τον Φοίβον Ήλιον, τον δωρητή της ζωής και σύμβολο του υπερτάτου Λόγου και να διαλαλήσουμε την ευγνωμοσύνη μας προς αυτόν.
Γι' αυτό δεν θα ήταν άστοχη η ανάγνωσις ύμνων προς Αυτόν»(4).
΄Ελα, ώ μακάριε Παιάν, που εφόνευσες τον Τιτυόν, Φοίβε Λυκωρέα, Μεμφίτη, συ που τιμάσαι λαμπρά, ο ίηιος, ο παρέχων ευτυχίαν, που έχεις χρυσήν λύραν και έχεις σχέσιν με τα σπέρματα, ο προστάτης των καλλιεργητών, ο Πύθιος, ο Τιτάν, ο Γρύνειος, ο Σμινθεύς, ο φονεύς του Πύθωνος, ο Δελφικός, ο μάντις, ο άγριος, ο θεός που φέρει το φως, ο αγαπητός, ο ένδοξος νέος Συ που είσαι ο ηγέτης των Μουσών, ο αρχηγός του χορού, ο μακροβόλος, ο τοξοβόλος, ο Βράγχιος καί Διδυμεύς, ο τοξότης, ο Λοξίας, ο αγνός, ώ ανακτά της Δήλου, που το μάτι σου, το φωτίζον τους ανθρώπους, βλέπει τα πάντα, Συ με την χρυσή κόμη, που μας δίδεις προφητικές καθαρές φωνές καί χρησμούς, άκουσε την προσευχήν μου υπέρ των λαών με ευφρόσυνη καρδιάς, διότι εσύ βλέπεις όλον αυτόν τον απέραντον αιθέρα και από επάνω βλέπεις την ευτυχισμένη γη και από κάτω στο σκοτάδι κατά την νύκτα εν ώρα ησυχίας, που έχεις για μάτια τα άστρα, βλέπεις τις ρίζες (τα θεμέλια), και έχεις τα πέρατα όλου του κόσμου (κάτω από τα μάτια σου)· Εσύ φροντίζεις για την αρχή και το τέλος και κάνεις να θάλλουν τα πάντα· Εσύ συναρμόζεις κάθε πόλο με την κιθάραν, που έχει μεγάλον ήχον άλλοτε μεν βαδίζων προς τα τέρματα της νεάτης (της κατωτάτης χορδής), άλλοτε πάλιν προς την υπάτην (την υψηλοτάτην χορδήν), άλλοτε δε συμμειγνύων κάθε πόλον εις την Δωρικήν διακόσμησιν (διάταξιν). Διαχωρίζεις τα διατηρούμενα εις την ζωήν φύλα συγκεράσας δια της αρμονίας την παγκόσμιον μοίραν των ανθρώπων (την μοίραν, την θέσιν των ανθρώπων εις όλον τον κόσμον)· ανέμειξες εξ ίσου και με τα δύο (και με την νεάτην και με την υπάτην) τον χειμώνα καί το θέρος, διεχώρισες δε τον χειμώνα εις υπάτας καί το θέρος με τας νεάτας καί εσχημάτισες το ωραίον Δωρικόν άνθος του πολυαγαπημένου έαρος.
Εξ αυτού οι άνθρωποι σε καλούν με την επωνυμίαν Άνακτα Πάνα θεόν με δύο κέρατα, που αφήνεις τα σφυρίγματα των ανέμων και γι' αυτό κρατείς την σφραγίδα, που δίδει τον τύπον εις όλον τον κοσμον (που διαπλάθει όλον τον κόσμον) άκουσε με μακάριε, και σώσε τους μεμυημένους με την ικετευτικήν φωνήν (που σε ικετεύουν).
Γένοιτο
Ἐλθέ, μάκαρ, Παιάν, Τιτυοκτόνε, Φοῖβε, Λυκωρεῦ, Μεμφῖτ᾽, ἀγλαότιμε, ἰήιε, ὀλβιοδῶτα, χρυσολύρη, σπερμεῖε, ἀρότριε, Πύθιε, Τιτάν, Γρύνειε, Σμινθεῦ, Πυθοκτόνε, Δελφικέ, μάντι, ἄγριε, φωσφόρε δαῖμον, ἐράσμιε, κύδιμε κοῦρε, † μουσαγέτα, χοροποιέ, ἑκηβόλε, τοξοβέλεμνε, Βράγχιε καὶ Διδυμεῦ, † ἑκάεργε, Λοξία, ἁγνέ, Δήλι᾽ ἄναξ, πανδερκὲς ἔχων φαεσίμβροτον ὄμμα, χρυσοκόμα, καθαρὰς φήμας χρησμούς τ᾽ ἀναφαίνων· κλῦθί μου εὐχομένου λαῶν ὕπερ εὔφρονι θυμῶι· τόνδε σὺ γὰρ λεύσσεις τὸν ἀπείριτον αἰθέρα πάντα γαῖαν δ᾽ ὀλβιόμοιρον ὕπερθέ τε καὶ δι᾽ ἀμολγοῦ, νυκτὸς ἐν ἡσυχίαισιν ὑπ᾽ ἀστεροόμματον ὄρφνην ῥίζας νέρθε δέδορκας, ἔχεις δέ τε πείρατα κόσμου παντός· σοὶ δ᾽ ἀρχή τε τελευτή τ᾽ ἐστὶ μέλουσα, παντοθαλής, σὺ δὲ πάντα πόλον κιθάρηι πολυκρέκτωι ἁρμόζεις, ὁτὲ μὲν νεάτης ἐπὶ τέρματα βαίνων, ἄλλοτε δ᾽ αὖθ᾽ ὑπάτης, ποτὲ Δώριον εἰς διάκοσμον πάντα πόλον κιρνὰς κρίνεις βιοθρέμμονα φῦλα, ἁρμονίηι κεράσας {τὴν} παγκόσμιον ἀνδράσι μοῖραν, μίξας χειμῶνος θέρεός τ᾽ ἴσον ἀμφοτέροισιν, ταῖς ὑπάταις χειμῶνα, θέρος νεάταις διακρίνας, Δώριον εἰς ἔαρος πολυηράτου ὥριον ἄνθος. ἔνθεν ἐπωνυμίην σε βροτοὶ κλήιζουσιν ἄνακτα, Πᾶνα, θεὸν δικέρωτ᾽, ἀνέμων συρίγμαθ᾽ ἱέντα· οὕνεκα παντὸς ἔχεις κόσμου σφραγῖδα τυπῶτιν. κλῦθι, μάκαρ, σώζων μύστας ἱκετηρίδι φωνῆι.
Γένοιτο
Παραπομπές
(1) Μιλουτίν Μιλάνκοβιτς
(2) To
Στόουνχεντζ είναι νεολιθικό μεγαλιθικό μνημείο του οποίου η διαμόρφωσις
συνεχίστηκε ως την Εποχή του Χαλκού, κοντά στο Έιμσμπερι (Amesbury) της
Αγγλίας στην κομητεία του Γουΐλτσιρ (Wiltshire), περίπου 13 χλμ
βορειοδυτικά του Σώλσμπερι (Salisbury).
Πρόκειται για έναν κύκλο μεγαλίθων, που κατασκευάστηκε σύμφωνα με τις
πλέον αποδεκτές αρχαιολογικές εκτιμήσεις ανάμεσα στο 2500 π.Χ. και το
2000 π.Χ..
Το όνομα Στόουνχεντζ (Stonehenge) προέρχεται από τις αρχαίες αγγλικές
λέξεις Stanhen gist, που σημαίνουν 'κρεμαστοί λίθοι' και έδωσαν το όνομά
τους σε μία ολόκληρη κατηγορία μνημείων γνωστών ως henge(s), δηλαδή
κυκλικές ή οβάλ σχήματος περιοχές με διακριτά χαρακτηριστικά τους το
κυκλικό ανάχωμα και την τάφρο που τα περιβάλλει.
Μορφολογικά έχει μακρινή μόνον συγγένεια με τους υπόλοιπους λίθινους
κύκλους των Βρετανικών νήσων, όπως ο κύκλος του Μπρόντγκαρ (Ring of
Brodgar), για παράδειγμα, ενώ τα περίφημα τρίλιθά του το καθιστούν
μοναδικό.
Το Στόουνχεντζ και ο περιβάλλων χώρος του προστέθηκαν στον κατάλογο της
UNESCO για την Παγκόσμια Πολιτισμική Κληρονομιά το 1986.
(3) Λίθα
Το Litha (που προέρχεται από μια Σαξωνική λέξη που σημαίνει το αντίθετο του Yule) ή Μεσοκαλόκαιρο ή Θερινό Ηλιοστάσιο ή Ευλογία του Ήλιου ή Gathering Day ή Feill-Sheathain ή Jani ή Alban Hefin ή Vestalia ή Whitesuntide ή Thing -Tide ή Juhannus ή Midsommarafton ή St. John's Eve (Παραμονή του Αγίου Ιωάννη, το εκχριστιανισμένο όνομα του Μεσοκαλόκαιρου), που γιορτάζεται μεταξύ 20 και 23 Ιουνίου, είναι το Καλοκαιρινό Ηλιοστάσιο και η στιγμή που ο Θεός Ήλιος βρίσκεται στο απόγειο του, καθώς μιλάμε για την μεγαλύτερη ημέρα και την μικρότερη νύχτα του έτους.
(4) ΣΤΥΛ. ΤΑΚΑΣ, από ομιλίες του Σπύρου Νάγου.
Φυσικός και πτυχιούχος της Νομικής
Ευγενία
