H Παπαρούνα και τα Ελευσίνια μυστήρια

Η παπαρούνα στην αρχαία Ελλάδα λεγόταν Μήκων η ροιάς (Η ονομασία ροιάς οφείλεται στο γεγονός ότι φυλλορροούν και πέφτουν πολύ εύκολα τα πέταλά τους. Η Μήκων η υπνοφόρος (Papaver-somniferum), είναι  γνωστή με τα κοινά ονόματα: αφιόνι, μπλε ή πορφυρόχρωμη παπαρούνα, από την οποία παράγεται η μορφίνη (Morphium).

Στην αρχαία Ελληνική μυθολογία, ήταν το ιερό φυτό της θεάς Δήμητρας και ήταν σημάδι γονιμότητας. Σύμφωνα με τον μύθο, η Δήμητρα ερωτεύτηκε τον Αθηναίο Μήκωνα και τον μεταμόρφωσε σε παπαρούνα, το ιερό φυτό της θεάς. Φυτό άμεσα συνδεδεμένο με τα Ελευσίνια Μυστήρια όπου οι συμμετέχοντες στα στόλιζαν τα αγάλματα της θεάς με άνθη παπαρούνας, ενώ η ίδια η θέα φέρεται να κρατούσε παπαρούνες στα χέρια της όταν πήρε τη μορφή της θνητής Νικίππης.

Ο Θεόκριτος αναφέρει στο έργο του Ειδύλλια, ότι η θεότητα στη γιορτή της Δήμητρας, έφερε παπαρούνες στα χέρια της, ενώ η και η Καρυάτιδα στα Μικρά Προπύλαια της Ελευσίνας φέρει επίσης στο κεφάλι της καλάθι με στάχυα και μήκωνες. Σε ανάγλυφο δε που ανακαλύφθηκε στη Μεγάλη Ελλάδα (νότια Ιταλία), απεικονίζεται η απαχθείσα κόρη της Περσεφόνη, να αναδύεται από το Κάτω Κόσμο κρατώντας στάχυα, μήκωνες και φίδια [*].

Την Τρίτη ημέρα των Ελευσινίων μυστηρίων σύμφωνα με τον Κλήμη της Αλεξάνδρειας , ημέρα νηστείας απόγευμα λάμβανε χώρα γεύμα από άρτους φτιαγμένους από μέλι και σουσάμι. Δεν είναι σίγουρο αν υπήρχαν θυσίες ή όχι, πάντως υπήρχαν προσφορές ψαριών και άρτων από κριθάρι που φύτρωνε στο Ράριο Πεδίο, οι οποίες γίνονταν στο όνομα της Άχθειας Δήμητρας. Ωστόσο, αυτή η προσφορά ίσως γινόταν παράλληλα με την καλάθο κάθοδον, κατά την οποία μεταφερόταν από βόδια ένα καλάθι γεμάτο παπαρούνες και ρόδια, που σχετίζονταν με τη Δήμητρα και την Περσεφόνη αντίστοιχα. 

Φωτογραφία. Ανάγλυφο το οποίο βρίσκεται στον Χριστιανικό ναό του Αγίου Ελευθερίου - Παναγίας Γοργοεπήκοου (11ος /12ος αιων. μ.χ) , ο οποίος είναι περιέργως γεμάτος από «Παγανιστικά» σύμβολα, και ο οποίος βρίσκεται, δίπλα στην Μητρόπολη Αθηνών. Στην εικόνα διακρίνουμε:

1. Τρίγλυφο, δάδες: τα στρογγυλά είναι η μύκων η υπνοφέρουσα, η παπαρούνα δηλαδή, που όταν ανοίγει το φύλλωμά της, στον καρπό υπάρχει το όπιο, που το έδιναν στους μύστες να εκστασιαστούν.

2. Κάνιστρο: του προεξάρχοντος της τελετής, του αρχιερέως. Ήταν ένα καλάθι, όπου υπήρχε βασιλικός και μέσα στο βασιλικό κρυμμένα αντικείμενα που το χρησιμοποιούσε μόνο ο αρχιερέας.

3. Ποτήριο: περιείχε ένα είδος ζύθου, κάτι σαν όπιο στους μύστες, ονομαζόταν Κυκεών. Δινόταν στους πολεμιστές πριν από τη μάχη. Το μοιράζονταν μεταξύ τους και οι μύστες στα Ελευσίνια μυστήρια.

4. Βουκράνιο: κεφάλι ταύρου με καρπούς μύκωνος (παπαρούνας), το πολυτιμότερο ζώο προς θυσία.

Ως γνωστόν ο μύθος αναφέρει ότι η Δήμητρα, στην απόγνωση της όταν ο Πλούτωνας απήγαγε την κόρη της Περσεφόνη, έφαγε παπαρούνες- μήκωνες ώστε να πέσει σε ύπνο και να ξεχάσει τη λύπη της. Επίσης πρόσφερε και στον Τριπτόλεμο μήκωνες για να τον παρασύρει σε βαθύ ύπνο. Οι μύστες νήστευαν τέσσερις μέρες, έκαναν τη μεγάλη πορεία κι όταν έφταναν εκεί έπιναν τον κυκεώνα, που ήταν δημητριακά με φλισκούνι μέσα και από προϊόντα που είχαν συλλεχθεί στο Ιερό και μπορούσαν να δουν τα ιερά αντικείμενα τις "εμφανίσεις" της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης. 

Ήταν η στιγμή κατά την οποία ο Ἱεροφάντης εμφανιζόταν στο πλήθος των μυστών μέσα από την εκτυφλωτική λάμψη των λαμπάδων, φέρνοντας τα ιερά αντικείμενα. Η θέαση των ιερών ήταν μια ευλογημένη στιγμή για τους μύστες, οι οποίοι παρακολουθούσαν με κατάνυξη και ευλάβεια την ιερή αυτή διαδικασία, νιώθοντας έντονα τη θεία παρουσία. Ο Πλάτωνας κάνει λόγο για εμφανίσεις και "ιερά οράματα" (φάσματα), τα οποία έβλεπαν οι μύστες μέσα στο Τελεστήριο. 

Ο Πλάτωνας υποστηρίζει εμμέσως πως η ψυχή του μυημένου, αντικρίζοντας τα οράματα που της παρουσιάζονταν μέσα στο Τελεστήριο, ξαναζούσε τέτοια εμπειρία και ένταση, αντίστοιχη με εκείνη που είχε ζήσει κατά την προηγούμενη ζωή της κοντά στους θεούς.  Μέσα στο Τελεστήριο, υπό το φως των δαυλών, ο μύστης βίωνε μια πρωτόγνωρη εμπειρία πλημμυρισμένος από αισθήματα δέους και πνευματικής πληρότητας, καθώς η "παρουσία"’ των  αγαπημένων  του θεών τον γέμιζαν με αισιοδοξία για τα έσχατα και απάλυνε τις ανησυχίες του, μετατρέποντας τον ερχομό του θανάτου από φόβο σε προσδοκία.

Σε απεικονίσεις (Υδρία Lovatelli ) που έχουν διασωθεί εμφανίζεται ιερέας των Ελευσίνιων Μυστηρίων να προετοιμάζει κυκεώνα και ένα πιάτο με παπαρούνες οπίου. Εκτός από τη σπονδή, ο ιερέας προσφέρει στον μυημένο ένα πιάτο με κάψες παπαρούνας οπίου.  Η στιγμή που οι μύστες έπιναν τον κυκεώνα και έτρωγαν από τα γλυκά της κίστης, ήταν για αυτούς μια ξεχωριστή εμπειρία στην πορεία της Ελευσίνιας τελετής. Πίστευαν πως οι τροφές αυτές  "μετουσιώνονταν"’ και καθαγιάζονταν μέσω της θείας χάρης των Ελευσίνιων θεοτήτων και προσλαμβάνοντας αυτές τις τροφές ένιωθαν πως προσέφεραν τον εαυτό τους στη Δήμητρα και πως ενώνονταν μαζί της. "Ενήστευσα, έπιον τον κυκεώνα",  λέει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς,  πώς ήταν το βασικό σύνθημα εισόδου στην  "Μυστική εμπειρία". Αυτή, ήταν τέτοια ώστε να γράψει ο Πίνδαρος:  

"Ευτυχισμένος εκείνος που θα δει αυτά που είναι κάτω από την γη! Γιατί γνώρισε το σκοπό (τέλος) της ζωής του και την από το Δία δοσμένη αρχή του" .

Από κάποιους ερευνητές υποστηρίζεται πως ο κυκεώνας ήταν ένα παραισθησιογόνο ποτό, το οποίο παράγονταν από νερό, κριθάρι και βότανα, ανάμεσα στα οποία και η οπιούχος παπαρούνα – Μήκων η υπνοφόρος (η οποία διαφοροποιείται από την κοινή). Εκτός της παπαρούνας, και το κριθαρόζουμο, έχει πολύ μεγάλες πιθανότητες να περιείχε ψυχοδηλωτικό της ομάδας του Λυσεργικού, όπως το L.S.D. Υπήρχε πλήθος ψυχοτρόπων φυτών και συνδυασμών τους με διαφορετικές το καθένα επιδράσεις: Από απλή ζάλη έως ύπνο και από διέγερση έως θάνατο. Οι περιγραφές του Διοσκουρίδη για τις επιδράσεις του λιβανιού αν αναμιχθεί με κρασί και του Πλίνιου, γι’ αυτές που προκαλεί κυκλάμινο με κρασί και πικροδάφνη με κρασί, δεν μας αφήνουν αμφιβολία για τις γνώσεις και τη χρήση ψυχοτρόπων, που μπορεί να έκαναν την εποχή των προαναφερθέντων τουλάχιστον,  σε ειδικές περιπτώσεις, όπως εορτές και τελετές. 

Μία  λιγότερο "απομυθοποιητική", και πιο "μυθαγωγική" εκδοχή υποστηρίζει πως παλαιοτέρα οι άνθρωποι είχαν την ικανότητα αντίληψης άλλων διαστάσεων, συν τω χρόνω όμως αυτή η ικανότητα χάθηκε έτσι οι ιεροφάντες κατέφυγαν στην χρήση παραισθησιογόνων ουσιών όπως η παπαρούνα ώστε οι μυημένοι να πέφτουν σε "έκσταση", και να βιώνουν την παρουσία των Θεών. Μια "φυσική εμπειρία έκστασης" είναι δυνατόν να πυροδοτήσει σε έκτακτες καταστάσεις διέγερση της επίφυσης μας,  και να μας εισάγει στον κόσμο του "ιερού", αλλά φαίνεται πως αυτό λειτουργεί ανασταλτικά όταν ο άνθρωπος απομακρύνεται από την φύση. Ο Mircea Eliade (Ρουμάνος ιστορικός της θρησκείας, λογοτέχνης, και καθηγητής του Πανεπιστημίου του Σικάγου), έλεγε ότι το ιερό και το βέβηλο είναι δύο τρόποι ύπαρξης στον κόσμο. Οι κουλτούρες των ιθαγενών διαποτίζονται από το Ιερό το οποίο το ανακαλύπτουν παντού. Αντίθετα ο σύγχρονος και γνωστός σε όλους μας τρόπος ζωής είναι ο βέβηλος τρόπος ύπαρξης.  Σύμφωνα με τον Εliade το Ιερό είναι το πραγματικό, συνδέεται και διαποτίζει τα πραγματικά επίπεδα ύπαρξης, ενώ το βέβηλο συνδέεται με το μη πραγματικό ή ψευδοπραγματικό.To Ιερό είναι μια εκδήλωση μιας βαθύτερης διάστασης της πραγματικότητας και η ισχυρή ψυχολογική επίδραση που βιώνουμε σε μια συνάντηση με το θείο (η εμπειρία μου) οφείλεται στην επαφή μας με αυτό το πιο έντονο επίπεδο της ύπαρξης! 

Ο γνωστός Αμερικανός ψυχολόγος Abraham Maslow, πίστευε ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ικανοί να βιώσουν εκστατικές στιγμές, αλλά θεωρούσε επίσης ότι οι άνθρωποι με αυτοπραγμάτωση μπορούσαν να φτάσουν σε αυτές πιο συχνά. Οι εκστατικές εμπειρίες, ορίζονται συνήθως ως υπερβατικές στιγμές καθαρής χαράς και ενθουσιασμού. Είναι στιγμές που ξεχωρίζουν απόλυτα από τα καθημερινά συμβάντα. Η ανάμνηση τέτοιων στιγμών κρατάει για πάντα και οι άνθρωποι συνήθως τις παρομοιάζουν με πνευματικές εμπειρίες. Ο Maslow υποστήριξε ότι ένας από τους καλύτερους τρόπους να σκεφτούμε τις εκστατικές εμπειρίες, είναι να θυμηθούμε τις πιο υπέροχες εμπειρίες της ζωής μας. Εκείνες τις στιγμές έκστασης και απόλυτης, υπέρτατης ευτυχίας. Για παράδειγμα, το συναίσθημα όταν είσαστε ερωτευμένοι αποτελεί μια "εκστατική εμπειρία". Η προσευχή και ο διαλογισμός, μπορούν υπό προϋποθέσεις να αποτελέσουν επίσης μεθόδους βίωσης παρόμοιων εμπειριών.

Σε κάθε περίπτωση  ήταν  καθολική η πεποίθηση τους αρχαίους,  πως στις μυστηριακές μυήσεις, συνέβαιναν θαυμαστά πράγματα δημιουργώντας στους μύστες τόσο ισχυρή εντύπωση ώστε τους έκαναν να ξεπερνούν το φόβο του θανάτου δίνοντάς τους τη βεβαιότητα της αθανασίας της ψυχής.  Μέσα από τα ελάχιστα σωζόμενα αποσπάσματα, φαίνεται πως οι μύστες, υπό το χαμηλό φως των δαυλών, σε μια ατμόσφαιρα μυστηρίου και κατάνυξης, όπου το ημίφως και το σκοτάδι διέγειραν το μυαλό και τις αισθήσεις τους, συμμετείχαν στο δράμα των θεών και πλημμύριζαν από όλα εκείνα τα συναισθήματα της αγωνίας, της λύπης αλλά και της χαράς που απέπνεε η ιστορία της Δήμητρας και της Περσεφόνης. Ο Σοφιστής Αριστείδης, υποστηρίζει πως στα Ελευσίνια οι μύστες περισσότερο "βίωναν" καταστάσεις, παρά μάθαιναν απόρρητες γνώσεις. 

"Νόμιζα ότι άγγιζα το Θεό, ότι αισθανόμουν την προσέγγιση του, ότι βρισκόμουν μεταξύ εγρήγορσης και ύπνου ,ότι το πνεύμα μου ήταν εντελώς ελαφρύ. Κανείς θνητός δεν θα μπορέσει ποτέ να το περιγράφει και να το κατανοήσει αν δεν είναι μύστης. Η νέα αυτή ζωή δεν υπόκειται στους νόμους της κατώτερης ζωής. Η γέννηση και ο θάνατος δεν την επηρεάζουν πια. Μπορεί κανείς να μιλά πολύ για τον Αιώνιο, αλλά αν προηγουμένως δεν έχει κατέλθει στον Άδη, δε γνωρίζει τι λέει". 

Ο Κλήμης Αλεξανδρείας, στο έργο του Στρωματείς αναφέρει, μεταξύ άλλων, ότι ο ρόλος των προκαταρκτικών μυήσεων στόχευε στο να προετοιμάσουν τον συμμετέχοντα και να του μεταδώσουν την απαραίτητη γνώση για όσα θα επακολουθήσουν. Ο Κλήμης αντιπαραβάλει τα "Μικρά Μυστήρια" με τα "Μεγάλα", ως προς το έργο που αυτά επιτελούν. Αναφέρει χαρακτηριστικά πως τα πρώτα έχουν "εκπαιδευτικό " χαρακτήρα, καθώς διδάσκουν και προετοιμάζουν τον πιστό για αυτά που θα ακολουθήσουν, σε αντίθεση με τα Μεγάλα, τα οποία περνούν τον πιστό στο επόμενο επίπεδο, όπου η μάθηση δίνει τη θέση της στο στοχασμό γύρω από τη δημιουργία και τον κόσμο. Οι συμμετέχοντες ύστερα από τη μύησή τους στα Μικρά Μυστήρια αποκαλούνταν "μύσται".

Η συμβολική σημασία του δράματος της αρπαγής της Περσεφόνης (αθάνατη ψυχή) από τον Πλούτωνα και την επιστροφή της από τα Τάρταρα του Άδη (κάθοδος στην ύλη), ήταν πως ο μύστης πεθαίνει ως θνητός για να ξαναγεννηθεί ως άνθρωπος που γνωρίζει πλέον την αποστολή του, για να πεθάνει και πάλι όταν έλθει η ώρα ως μύστης του Θεού και να αναστηθεί ως μέρος του θείου "Παντός" και πάλι.  " Ω φύση από σένα προέρχονται όλα, μέσα σου  βρίσκονται όλα, σε σένα καταλήγουν όλα ",  βεβαιώνει ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος.

Οι απόρρητες αλήθειες των μυστηρίων ήταν προσπελάσιμες μόνο για τους εκλεκτούς, δηλαδή μόνο για αυτούς που μπορούσαν να εισχωρήσουν στο βάθος των εννοιών και των συμβόλων και να κατακτήσουν την ουσία. Το σίγουρο είναι όπως έλεγε και ο Πλάτωνας πως η μύηση από μόνη της δεν επαρκεί ώστε να οδηγηθεί ο άνθρωπος στη σωτηρία, αλλά προσθέτουν τον ενάρετο βίο και το σεβασμό προς το συνάνθρωπο (ξένους καὶ ἰδιώτας) ως προαπαιτούμενα για την εξασφάλιση της μετά θάνατον ευτυχίας (Πολλοί έλαβαν μέρος εις τα [Ελευσίνια ] μυστήρια αλλά λίγοι είναι οι εκλεκτοί).

Δεν χωρά αμφιβολία πως οι μυσταγωγικές τελετουργίες των αρχαίων μυστηρίων σφυρηλάτησαν πρότυπα , γαλούχησαν συνειδήσεις και πεποιθήσεις αμέτρητων γενιών αρχαίων Ελλήνων, οι οποίοι δημιούργησαν τον ανυπέρβλητο αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό. Ο κόσμος των Ελευσίνιων Μυστηρίων δεν έπαψε ποτέ να είναι ένας κόσμος "μαγικός", "ιερός", που "ταξιδεύει" ασύλητος μέσα στο χρόνο.

[*] Παραπομπή : Έχουν βρεθεί Μινωικά ειδώλια, όπου απεικονίζονται θεές με τα υψωμένα χέρια, οι οποίες φέρουν στο κεφάλι τους πουλιά, φίδια, ηλιακούς δίσκους και φεγγάρια- και τη θεά των μηκώνων, όπως έχει ονομαστεί.Τα πήλινα προσαρτήματα στα κεφάλια τους και στα χέρια, εξειδικεύουν την ιδιότητα της μεγάλης θεάς ως προστάτιδας του ήλιου, του ουρανού, του αέρα, της γης και στην περίπτωση της θεάς των μηκώνων την λειτουργία της ως θεραπεύτριας.

Αργότερα οι αρχαίοι Έλληνες εκτός της Δήμητρας η οποία ήταν η συνεχεία της μεγάλης Θεάς των Όφεων , απεικόνιζαν επίσης και τις θεότητες του Ύπνου, της Νύχτας, και του Θανάτου με στεφάνια στο κεφάλι από παπαρούνες ή κρατώντας παπαρούνες στα χέρια τους. Συνήθιζαν επίσης να καλλωπίζουν αγάλματά θεών όπως του Απόλλωνα, του Πλούτωνα, της Δήμητρας, της Αφροδίτης, της Κυβέλης, ακόμη και της Ίσιδας κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, με τον ίδιο τρόπο. Μερικές φορές διακοσμούσαν με σιτηρά τη δέσμη με τις παπαρούνες. Κωδιές παπαρούνας, με ή χωρίς σιτηρά, έχουν επίσης βρεθεί σε ειδώλια, δοχεία, επιτύμβιες στήλες, νομίσματα και κοσμήματα. Εξαιτίας της πληθώρας των σπόρων της εμφανίζεται ως σύμβολο αφθονίας και γονιμότητας