Το ιερό τέμενος της Ελευσίνας και η μύηση στα άρρητα του θανάτου

του Δημήτρη Καλαντζή.
Η αγωνία του ανθρώπου για τη μετάβασή του από την κατάσταση του «όντος» σε εκείνη του «μη όντος», υπήρξε ο θεμελιακός λίθος για τη γένεση και διάδοση των θρησκειών από τις πρωτόγονες κοινωνίες μέχρι τις μέρες μας. Εκεί όπου η Επιστήμη και η Φιλοσοφία αδυνατούσαν να δώσουν λογικοφανείς απαντήσεις, ερχόταν η πίστη και η μέθεξη σε τελετουργίες για να προτείνουν μεταφυσικά ενδεχόμενα και να απαλύνουν την αγωνία του θανάτου.
Το αφήγημα της κάθε πίστης προϋποθέτει τη γνώση και την εθελοντική συμμετοχή σε αρχές, κανόνες και εκδηλώσεις, προκειμένου να προσφέρει τις «απαντήσεις» που αναζητά ο πιστός. Απαιτεί με άλλα λόγια, τη μύηση του πιστού. Οι περισσότερες θρησκείες πρότειναν δημόσια αυτήν τη μύηση, άλλες όμως, όπως τα Ελευσίνια Μυστήρια της Αρχαίας Ελλάδας, έθεταν ως προϋπόθεση την απόλυτη μυστικότητα.
Η μυστικότητα, το μυστήριο και ο κλειστός κύκλος των πιστών, έδωσαν τη μέγιστη αίγλη στις τελετές των Ελευσίνιων Μυστηρίων, δημιουργώντας την άχλη του σημαντικού που έκανε τους πιστούς να αισθάνονται προνομιούχοι επειδή μετείχαν σε κάτι ιδιαίτερο και μεγάλο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι οι πολυγραφότατοι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς σεβάστηκαν απόλυτα τα Μυστήρια της Ελευσίνας και μας παρέδωσαν περιγραφές μόνο μέρους των τελετουργιών, αφήνοντας «το μυστικό που ανακουφίζει από την αγωνία του θανάτου», να χαθεί μαζί με το τέλος των Μυστηρίων από τις διώξεις του Θεοδόσιου και τις καταστροφές των Βησιγότθων.
Η επικρατέστερη ιστορική θεωρία θέλει τα Ελευσίνια Μυστήρια να αναπαριστούν τον κύκλο της ζωής: τη γέννηση, την ανάπτυξη, τη φθορά και τον θάνατο, ως μία αέναη διαδικασία που κρατά αμετάβλητη στην ουσία της την ανθρώπινη ύπαρξη.
Η κεντρική ιδέα, επενδυμένη με την αυστηρή τελετουργία μύησης και τον όρκο σιωπής, έκαναν επί πολλούς αιώνες τα Μυστήρια κεντρικό θρησκευτικό θεσμό των Αρχαίων Ελλήνων, που παραμένει μέχρι τις ημέρες μας γοητευτικός μέσα από τα αναπάντητα ερωτήματά του.

Η ιστορία του ιερού τεμένους της Ελευσίνας

Σύμφωνα με τον Ομηρικό Ύμνο προς τη Δήμητρα, ο πρώτος ναός του Ιερού της Ελευσίνας χτίστηκε από τον μυθικό Κελεό (Υστεροελλαδική περίοδος 1500 – 1425 π.Χ.), που βασίλευε στο Θριάσιο πεδίο, σε μία έκταση που ξεκίναγε από τον κόλπο της Ελευσίνας και έφτανε μέχρι τον Κιθαιρώνα, την Πάρνηθα και το Αιγάλεω.
Οι τελετές με θυσίες για να εξευμενιστεί η ολύμπια θεά Δήμητρα ξεκίνησαν στην Ελευσίνα το 760 π.Χ. (5η Ολυμπιάδα) μετά από δελφικό χρησμό που καλούσε τους Έλληνες να εξευμενίσουν τη θεά για να σταματήσει τον λιμό που ερήμωνε τις πόλεις.
Πανελλήνια φήμη και λαμπρότητα αποκτά το Ιερό στην εποχή του Πεισίστρατου (550-510 π.Χ.), όταν πια το Τελεστήριο δεν μπορεί να εξυπηρετήσει το πλήθος των πιστών και οι αρχιτέκτονες επινοούν νέο μνημειακό οικοδόμημα, ως μία μεγάλη υπόστυλη αίθουσα χωρίς καθόλου παράθυρα, η οποίο φωτίζεται από ένα μικρό άνοιγμα στο κέντρο της οροφής και χωρά έως τρεις χιλιάδες πιστούς. Στο κέντρο του Τελεστηρίου, υπήρχε το «ανάκτορο», ένα ορθογώνιο λίθινο κτίσμα, στο οποίο μπορούσε να εισέλθει μόνο ο Ιεροφάντης.
Το τέμενος περιελάμβανε τα ιδιαίτερα ιερά σημεία της Ελευσίνιας τοπογραφίας, δηλαδή το Καλλίχορο φρέαρ, το Πλουτώνειο που αποτελούσε τον ναό του Πλούτωνα (με κατάβαση στην Κάτω Κόσμο) και την Αγέλαστο Πέτρα, όπου σύμφωνα με τον μύθο ξεκουράστηκε η θέα Δήμητρα όταν έφτασε στην Ελευσίνα αναζητώντας την Κόρη.
Στους περσικούς πολέμους το ιερό καταστρέφεται για να συμπεριληφθεί στη συνέχεια στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης του Περικλή και να χτιστεί ένα ακόμα μεγαλύτερο Τελεστήριο. Στα ελληνιστικά χρόνια εγκαταστάθηκε στο ιερό Μακεδονική φρουρά, ενώ η τελευταία του ακμή σημειώνεται στα ρωμαϊκά χρόνια, όταν οι αυτοκράτορες Αδριανός, Αντωνίνος Ευσεβής και Μάρκος Αυρήλιος ολοκλήρωσαν τη μνημειώδη μορφή του με θριαμβικές αψίδες και προπύλαια όμοια με της Ακρόπολης των Αθηνών.
Με την απαγόρευση των αρχαίων λατρειών από τον Θεοδόσιο (379 μ.Χ.), το ιερό παρακμάζει για να μεταβληθεί σε ερείπια από τους Βησιγότθους το 395 μ.Χ..

Το μοναδικό Τελεστήριο στην Αρχαία Ελληνική Θρησκεία  

Το ιερό της Ελευσίνας διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά ενός τυπικού Αρχαίου Ελληνικού τεμένους: χωρίζεται με τείχος από τον κοσμικό χώρο, διαθέτει κρήνες για να πλυθούν όσοι εισέρχονται, βωμούς για τις θυσίες, ναούς για τη φύλαξη των ιερών συμβόλων και «θησαυρούς» για την αποθήκευση των προσφορών. Διαθέτει όμως και το Τελεστήριο που το κάνει μοναδικό στην Αρχαία Ελληνική θρησκευτική πρακτική.
Οι τελετές των Μυστηρίων δεν γίνονται δημόσια, στον υπαίθριο χώρο έξω από τον ναό όπως όλες οι άλλες, αλλά σε κλειστό οικοδόμημα, για την είσοδο στο οποίο απαιτείται η κατήχηση του πιστού και η εχεμύθεια για όσα θα έβλεπε, άκουγε και διδασκόταν.

Οι τελετάρχες  

Οι αξιωματούχοι που διαχειρίζονταν τη λατρεία των Μυστηρίων προέρχονταν από τα δύο ιερατικά γένη της Ελευσίνας: των Ευμολπίδων και των Κηρύκων. Βασικός ιερέας είναι ο ιεροφάντης που φανέρωνε τα ιερά σκεύη στην κορυφαία στιγμή της μύησης. Δίπλα του στεκόταν η ιέρεια της Δήμητρας ως το αρχαιότερο πρόσωπο της λατρείας. Τρίτος αξιωματούχος ήταν ο δαδούχος που συνόδευε τον ιεροφάντη στην εναρκτήρια τελετή των Μυστηρίων και τέταρτος ο «ιερέας του ναού» που επέβλεπε την ολοκλήρωση των ιεροπραξιών. Οι ιερείς και ιέρειες επιλέγονταν εφ’ όρου ζωής και απολάμβαναν προνόμια και μεγάλο κύρος.

Φθινοπωρινή Ισημερία

Φθινοπωρινή ισημερία έχουμε την 23η Σεπτεμβρίου, γιατί κατά την ημερομηνία αυτή ο Ήλιος εισέρχεται στον αστερισμό του Ζυγού (στις 4:55 π.μ. φέτος) και έτσι εισερχόμαστε αστρονομικά στην εποχή του φθινοπώρου.

«Η Φθινοπωρινή Ισημερία του Ηλίου συμβολίζει την εμφάνιση της ανθρώπινης ψυχής για να αντιπροσωπευθεί η εκδήλωσις της Λογικής Νοήσεωςς (3ο ιερό δράμα της εξελικτικής πορείας της φύσεως).
Στα άλλα επίπεδα έχουμε την πρώτη εμφάνιση των όντων κάθε επιπέδου.
Οι Ορφικοί κατά την Φθινοπωρινή Ισημερία εκδήλωναν την λατρεία τους προς την Φύση γιατί έφερνε στο «Είναι» τους τα Όντα. 

Πρωτίστως όμως ο εορτασμός στρεφόταν στο γεγονός της εμφανίσεως της ανθρώπινης ψυχής.

Την ψυχή αυτήν την ονόμαζαν Κόρη Πρωτογόνη, σπούδαζαν τις εκδηλώσεις της, και έφθασαν στο σημείο να την διακρίνουν ως νοητικό ον της Φύσης (λογική νόησις).
Η πρώτη μύησις στα Ορφικά μυστήρια λάμβανε χώραν αμέσως μετά την Φθινοπωρινή Ισημερία.
Κατά την μύηση αυτή αποκαλύπτονταν τα περί της συστάσεως της μητέρας Γης και της εμφανίσεως τής ανθρώπινης ψυχής.
Στα Ελευσίνια μυστήρια κατά την Φθινοπωρινή Ισημερία γινόταν η εισαγωγή των αμυήτων.
Κατά την εισαγωγή ελάμβανε χώραν μακρά τελετή για την εμφάνιση στο «Είναι» της Κόρης της Πρωτογόνης.
Έλεγαν ότι η Κόρη η Πρωτογόνη είναι κόρη του Ουρανού και της Γαίας, δηλαδή αποτέλεσμα της επιμιξίας των δυνάμεων του Ουρανού (που συμβολίζει τον άπειρο χώρο δηλαδή την Συνεχή ή Αμέριστη ουσία) και της Γης (που συμβολίζει την Ατομική ή Μεριστή ουσία).

Με την τελετή αυτήν οι Μύστες της Ελευσίνος απέδιδαν ευγνωμοσύνη προς την θεία Φύση η οποία έφερε στο «Είναι» το ψυχικό «Είναι» κάθε οντότητος.
Έτσι οι Μύστες ως πρώτο αντικείμενο είχαν να εξετάσουν ποιά ήταν η Κόρη η Πρωτογόνη, δηλαδή πώς εμφανίσθηκε η ψυχή της Φύσεως.
Η περίοδος από την Φθινοπωρινή Ισημερία μέχρι την Χειμερινή Τροπή του Ηλίου συμβολίζει την περίοδο κατά την οποία η ψυχή του ανθρώπου θα περάσει το πρώτο στάδιο εξελίξεώς της που είναι η καλλιέργεια των σπερμάτων τών, προς γονιμοποίηση, Ιδεών.
Τα σπέρματα αυτά κυοφορούνται κατά τις διαδοχικές ενσαρκώσεις, με την επενέργεια του νόμου της Ειμαρμένης. Κατά την περίοδο αυτήν η ανθρώπινη ψυχή θα δεχθεί τις επιδράσεις του Ουρανού, θα διαπλάσει τον ηθικό χαρακτήρα της και θα διαμορφώσει την συνείδησή της κατά τρόπον ώστε να διακανονίζει την ζωή της σε αρμονία προς τους ομοίους της.
Οι Ορφικοί θεωρούσαν την περίοδο από την Φθινοπωρινή ισημερία μέχρι την Χειμερινή τροπή του Ηλίου ως αντιστοιχούσα προς την πρώτη περίοδο του ανθρωπίνου γένους κατά την οποία η ανθρώπινη ψυχή κατόρθωσε να εκδηλώσει τις δυναμικότητές της που της επέτρεψαν να χαρακτηρισθεί ως πραγματικό νοητικό Ον.
Έτσι κατόρθωσε να βρει το δρόμο της δημιουργίας των ανθρωπίνων κοινωνιών οι οποίες θα της εξασφάλιζαν την πρόοδό της.
Οι ατμοσφαιρικές μεταβολές αυτήν την χρονική περίοδο έλεγαν ότι είναι η ζώσα αλληγορική εικόνα της πρώτης ψυχικής ιστορίας του ανθρωπίνου γένους.
Η πτώσις των υδάτων της βροχής, κατά την χρονική αυτή περίοδο, έλεγαν ότι εικονίζει τις κατερχόμενες από τον ουρανό ακτίνες του φωτός.
Επίσης, έλεγαν, ότι όπως καλλιεργείται η Γη για να εκδηλώσει την βλάστηση, έτσι πρέπει να καλλιεργούνται και οι ανθρώπινες ψυχές για να εκδηλώσουν τις δυνάμεις τους και να τις μεταβάλουν σε Ιδέες και συναισθήματα.
Επίσης όπως τα ύδατα καθιστούν γόνιμη την Γη προς καλλιέργεια των σπερμάτων από τα οποία θα εμφανισθεί η βλάστησις και από αυτήν τα άνθη και οι καρποί, έτσι και οι ανθρώπινες ψυχές πρέπει να εκδηλωθούν.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια εικόνιζαν, επίσης, την περίοδο από την Φθινοπωρινή Ισημερία μέχρι την Χειμερινή Τροπή του Ηλίου ως αντιστοιχούσα στην περίοδο που η μητέρα Γη αναπαύεται και αναδιοργανώνει τις δυνάμεις της για να παρασκευασθεί να δεχθεί στους κόλπους της προς γονιμοποίηση τα σπέρματα των καρπών. Επίσης εκτός από τις εσωτερικές τελετές, είχαν και εξωτερικές εκδηλώσεις. Έτσι κατά τις αρχές του Φθινοπώρου έρχονταν και παρέμεναν στον παρακείμενο Ναό του Παρθενώνος, παρθένες της πόλεως των Αθηνών, οι οποίες ύφαιναν τον 
πέπλο της θεάς της Σοφίας Αθηνάς.
Οι παρθένες αυτές, που
παρέμεναν εκεί, έξι μήνες για να φτιάξουν το έργο τους, αλληγορούσαν την αγνότητα τής ψυχής η οποία κατά τους μήνες του Φθινοπώρου και του Χειμώνος θα δεχθεί το σπέρμα της θείας ιδεολογίας, θα καλλιεργήσει και θα εκδηλώσει αυτό με τα αποτελέσματά του και θα υφάνει πέπλο με τον οποίο περιβαλλόμενη η Αθηνά θα αναγορευθεί θυγατέρα της Σοφίας»(1).